Από τη «λύτρωση» στην τραγωδία

Ελισάβετ Μπαρμπαλιού
Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια – Οικογενειακή Θεραπεύτρια

Όταν μέσα από την ειδησεογραφία πληροφορούμαστε για ένα δυσάρεστο γεγονός ή μια βίαιη και ειδεχθή πράξη όπως ένα έγκλημα, σπάνια αναλογιζόμαστε την πορεία που προηγήθηκε του δράματος, με τους τραγικούς πρωταγωνιστές να περιδιαβαίνουν σε σκοτεινά και άγνωστα μονοπάτια, μέχρι αυτό τελικά να συμβεί. Από την ασφάλεια του σπιτιού μας, παρακολουθούμε με αμείωτο ενδιαφέρον το εκάστοτε τραγικό συμβάν να προβάλλεται και να ερμηνεύεται ποικιλοτρόπως από δημοσιογράφους, ενίοτε και ειδικούς, το οποίο όμως σύντομα θα ξεχάσουμε αφού δεν μας αφορά άμεσα, μέχρι να τραβήξει την προσοχή μας το επόμενο. Στις αθέατες πλευρές του δράματος, οι ρόλοι θύματος και θύτη είναι δυσδιάκριτοι πολλές φορές και ως εκ τούτου η κατάληξη τραγική. Η οικογενειακή θεραπεία τις τελευταίες δεκαετίες μέσα από την εμπειρία και την έρευνα πάνω στα οικογενειακά συστήματα μας βοηθάει να διαπιστώσουμε ότι οι ανθρώπινες συμπεριφορές που θεωρούνται προβληματικές ή ανάρμοστες, εκτός του ότι αποτελούν προπομπό κακών ειδήσεων, δηλώνουν και ένα σύμπτωμα που εκφράζει τη δυσλειτουργία ολόκληρου του οικογενειακού συστήματος στο οποίο ανήκουν.

Στη δουλειά μας ως Οικογενειακοί Θεραπευτές, παρατηρούμε πολύ συχνά ότι οι οικογένειες που έρχονται για να αναζητήσουν λύσεις στα προβλήματά τους παρουσιάζουν ένα μέλος τους, συνήθως ένα παιδί, ως το μοναδικό πρόβλημα που τους ανησυχεί, τους ταλαιπωρεί ή τους εκθέτει στον κοινωνικό τους περίγυρο. Διερευνώντας όμως την ιστορία, τη δομή και τους ρόλους των μελών του εκάστοτε οικογενειακού συστήματος διαπιστώνουμε τελικά ότι ολόκληρη η οικογένεια επιβαρύνεται από ένα μοντέλο διαταραγμένων σχέσεων που επικρατούν ανάμεσά τους, ενώ η θεωρούμενη προβληματική συμπεριφορά του παιδιού είναι συνήθως ένα σήμα κινδύνου εκφραζόμενο με αρνητικό τρόπο από το πιο υγιές συνήθως μέλος της. Η αποκλειστική εστίαση στη συμπεριφορά αυτή αποπροσανατολίζει την οικογένεια από την ανάληψη της ευθύνης που της αναλογεί και την ουσιαστική αντιμετώπιση του προβλήματος. Όταν η οικογένεια αδυνατεί να ανταποκριθεί στο ρόλο της, όπως για παράδειγμα να καλύψει τις συναισθηματικές ανάγκες των μελών της, να επικοινωνήσει με αυτά, να αποκωδικοποιήσει τα σήματα κινδύνου και να αναλάβει δράση, τότε τα πράγματα δυσκολεύουν.

Το πρόσφατο αποτρόπαιο έγκλημα του παιδοκτόνου πατέρα στο Άστρος Κυνουρίας, αποτελεί ένα ακραίο παράδειγμα νοσηρών και διαταραγμένων οικογενειακών σχέσεων, που αποφορτίστηκαν προσωρινά μέσα από την αφαίρεση της ζωής του “προβληματικού” παιδιού τους, όπως εκείνοι το παρουσίασαν. Μοιάζει τα άλυτα θέματα της συγκεκριμένης οικογένειας, συσσωρευμένα μέσα στα χρόνια, να εκτονώθηκαν με τρόπο δραματικό με μια απάνθρωπη και τρομακτική πράξη στην οποία συνεργοί του παιδοκτόνου υπήρξαν η μητέρα και άλλοι συγγενείς του θύματος οι οποίοι συγχρονίστηκαν για να αποκρύψουν τα στοιχεία του εγκλήματος.

Μυστικά και αδιέξοδα, μικρά και μεγάλα, τραγικά και μη, συγκαλύπτονται μέσα στις οικογένειες με τις πόρτες των σπιτιών να παραμένουν ερμητικά κλειστές από τον ενδεχόμενο φόβο της αποκάλυψης και του στίγματος που θα ακολουθήσει. Αγνοούν όμως ότι τις περισσότερες φορές η διατήρησή τους επιφέρει σοβαρές συνέπειες στην ψυχοσυναισθηματική κατάσταση αυτών που τα καλύπτουν αλλά και των γύρω τους. Οι δυσλειτουργίες επωάζονται στα λεγόμενα κλειστά οικογενειακά συστήματα, στα οποία οι άνθρωποι απομονωμένοι αποσιωπούν τα μυστικά και τα αδιέξοδα που τους απασχολούν. Οι σχέσεις ρυθμίζονται με το φόβο τις απειλές ή και τη βία ενώ δεν αναγνωρίζεται η διαφορετικότητα και η αξία του κάθε μέλους χωριστά. Ο γιος σύμφωνα με την ειδησεογραφία υποτιμούνταν συγκρινόμενος από τους γονείς με άλλα, θεωρούμενα ως πιο άξια, μέλη της οικογένειας. Μυστικά και τραύματα που υπάρχουν στο παρόν ή κουβαλάει η οικογένεια από προηγούμενες γενιές όπως ψυχικές διαταραχές, σεξουαλική και σωματική κακοποίηση, αιμομιξία, χρήση ουσιών, απιστία, υιοθεσία, οικονομικές και περιουσιακές διαφορές στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι μερικά μόνο από τα προβλήματα τα οποία επισκιάζουν τις ζωές των ανθρώπων κατακλύζοντάς τους από συναισθήματα ντροπής, φόβου, δυσφορίας και απόγνωσης.

Στο συγκεκριμένο περιστατικό που αναλύουμε ο πατέρας – δράστης απέφυγε να απευθυνθεί στις αρμόδιες αρχές ύστερα από αποτροπή της συζύγου του και μητέρας του θύματος, φοβούμενος το στιγματισμό από την κλειστή τοπική κοινωνία.

Συνήθως σε τέτοια κλειστά και δύσκαμπτα οικογενειακά συστήματα, ένα μέλος της οικογένειας αναλαμβάνει το ρόλο συνειδητά ή μη να αφυπνίσει και τους υπόλοιπους ταράζοντας τα λιμνάζοντα νερά του σπιτιού του. Δίνει τις μάχες του προσπαθώντας να γκρεμίσει τα τείχη της σιωπής που κρατάνε την οικογένειά του δέσμια ενώ παλεύει με ότι μέσο διαθέτει για να γλιτώσει και το ίδιο. Το άτομο που αντιδρά και προσπαθεί να διαφοροποιηθεί χαρακτηρίζεται ως “τρελό”, “αντιδραστικό”, “προβληματικό” ενώ κατηγορείται για κάθε πρόβλημα που παρουσιάζεται καθώς και για το αρνητικά συναισθηματικά φορτισμένο κλίμα που επικρατεί μέσα στην οικογένεια.

Στην περίπτωση που αναφέρουμε, μοιάζει ο γιος να ήταν ο “αποδιοπομπαίος τράγος” της οικογένειάς του, καθώς όπως ισχυρίζονται οι γονείς δημιουργούσε συνεχώς προβλήματα. Οι χρόνιες συγκρούσεις και εντάσεις μεταξύ τους φαίνεται να εξέφραζαν αδιέξοδα στις οικογενειακές τους σχέσεις ενώ ο τρόπος που τελικά επέλεξαν οι γονείς να το διαχειριστούν υποδηλώνει τη διαταραγμένη ψυχολογική τους κατάσταση. Η τραγική θέση της συγκεκριμένης οικογένειας αλλά και κάθε άλλης που βιώνει ανάλογες καταστάσεις ξεκινάει χρόνια πριν μέχρι να φτάσει στην αποκορύφωσή της ενώ τα σημάδια κινδύνου που μοιάζει να αποστέλλονται από ένα μέλος της, στην περίπτωση που αναφέρουμε από το γιο, προσπερνώνται ή δε γίνονται αντιληπτά από κανέναν. Σύμφωνα με μελέτες και έρευνες σε οικογένειες που έχει υπάρξει παιδοκτονία, έχει επισημανθεί ότι πριν το έγκλημα υπήρξαν σκληρές γονεϊκές συμπεριφορές προς το παιδί όπως κακοποίηση, τιμωρητική διάθεση, απόρριψη κ.ο.κ., που αν είχαν εντοπιστεί και επισημανθεί από το ευρύτερο οικογενειακό, σχολικό και κοινωνικό περιβάλλον θα είχαν ίσως αποφευχθεί. Ακραίο επίσης παράδειγμα είναι ο παιδοκτόνος των ΗΠΑ ο οποίος κάτω από την επήρεια ουσιών σκότωσε τα πέντε παιδιά του και άλλα πολλά παρόμοια εγκλήματα που συναντάμε καθημερινά στο αστυνομικό δελτίο.

Τα σήματα κινδύνου που εκπέμπουν οι άνθρωποι όλων των ηλικιών, όταν βρίσκονται συναισθηματικά εγκλωβισμένοι, είναι πολλά. Επειδή όμως δε γνωρίζουν ή για διάφορους λόγους νιώθουν αδύναμοι να διαχειριστούν τις καταστάσεις της ζωής τους μαζί και τα συναισθήματα που τις συνοδεύουν, είναι πολύ πιθανό αυτά να καταλήξουν να εκδηλωθούν με παράδοξους και τραγικούς πολλές φορές τρόπους. Η ύπαρξη των άλυτων θεμάτων και η δυσκολία διαχείρισης των αρνητικών συναισθημάτων παρουσιάζονται στην περίπτωση των παιδιών με διαταραχές στη συμπεριφορά, στη διάθεση, στη συγκέντρωση κ.ο.κ ενώ στους ενήλικες με κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών, επικίνδυνη οδήγηση, βίαιη και επιθετική συμπεριφορά, κατάθλιψη κ.ο.κ.

Τον ίδιο τρόπο με την οικογένεια δυστυχώς επιλέγει και η κοινωνία – κοινότητα για να διαχειριστεί ανάλογες καταστάσεις, όπου τις περισσότερες φορές γνωρίζει για τα “κακώς κείμενα” των ανθρώπων και των οικογενειών τους αλλά προτιμάει να σιωπά, αγγίζοντας με αυτόν τον τρόπο τα όρια της δικής της παθογένειας. Τα σημάδια και οι ενδείξεις από τραύματα που φέρουν παιδιά και ενήλικες είναι συνήθως φανερά σε όλους, ιδιαίτερα στις μικρές κοινωνίες όπου οι άνθρωποι γνωρίζονται μεταξύ τους αλλά τις περισσότερες φορές προτιμάται η συγκάλυψη. Η σιωπή όμως υποδηλώνει συνενοχή, αδυναμία και αδιέξοδο ενώ συμβάλει στη διαιώνιση επικίνδυνων συμπεριφορών που μπορεί να στραφούν αργότερα και σε άλλες κατευθύνσεις.

Αναπόφευκτα πολλές φορές στη ζωή μας θα έρθουμε αντιμέτωποι με σοβαρά προβλήματα και δυσκολίες που θα μας φέρουν στα όριά μας κατακλύζοντάς μας από βαριά συναισθήματα και διαταράσσοντας την ψυχική μας ισορροπία. Το “κουκούλωμα” και η απόκρυψή τους όμως δεν είναι η λύση. Οι μορφές που μπορεί να πάρουν τα προβλήματα αυτά με την αποφυγή της αντιμετώπισής τους δεν είναι προβλέψιμες, παίρνοντας ευρύτερες διαστάσεις και θέτοντας σε κίνδυνο τόσο τον εαυτό μας όσο και τους γύρω μας.

Απευθυνόμενο το άτομο στους ειδικούς για βοήθεια, όταν έρχεται αντιμέτωπο με μία κρίσιμη κατάσταση στη ζωή του, σηματοδοτεί την ανάληψη της δικής του ευθύνης αλλά και τη φροντίδα που μπορεί να προσφέρει στον εαυτό και στην οικογένειά του.

Σε κοινωνικό επίπεδο, μια διεπιστημονική συνεργασία φορέων, μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στην πρόληψη και μείωση βίαιων και εγκληματικών ενεργειών, χαράσσοντας πολιτικές και συμμετέχοντας ενεργά στις κοινωνικές δομές. Πιο συγκεκριμένα με την ενδυνάμωση των ήδη υπαρχόντων δομών ψυχικής υγείας και κοινωνικής πρόνοιας καθώς και με τη δημιουργία νέων ώστε να καλύπτονται οι ανάγκες σε κάθε Δήμο και Κοινότητα της χώρας, με τη δημιουργία προγραμμάτων που στόχο έχουν την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του πληθυσμού για θέματα πρόληψης και διαχείρισης κρίσεων (π.χ. καταγγελία υπόπτων για βίαιη συμπεριφορά) καθώς και με τη στελέχωση όλων των αστυνομικών τμημάτων με άρτια εκπαιδευμένους ειδικούς από το χώρο της Ψυχικής Υγείας, θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν έγκαιρα προσωπικά και οικογενειακά δράματα και τραγωδίες.

Ο παιδοκτόνος σκότωσε το παιδί του για να λυτρώσει, όπως ισχυρίστηκε, την οικογένειά του. Η πραγματική λύτρωση όμως θα μπορούσε να επέλθει με άλλους τρόπους. Συνειδητοποιώντας το πρόβλημα και σπάζοντας τη σιωπή, είναι τα πρώτα βήματα που μπορεί να κάνει κάποιος για να βελτιώσει τη ζωή του απαλλάσσοντάς την από βαριές κληρονομιές και νοσηρές συμπεριφορές ενώ ταυτόχρονα έτσι διεκδικεί έναν υγιή τρόπο για να μπορεί να ζει με αξιοπρέπεια. Η δε ευαισθητοποίηση όλων μας με την ενημέρωση και την έκκληση για βοήθεια προς τις αρμόδιες υπηρεσίες, συμβάλλει σημαντικά στην ισορροπία του κοινωνικού μας ιστού για τη διατήρηση του οποίου είμαστε υπεύθυνοι όλοι.

Εφημερίδα το Βήμα
Δημοσίευση: 30/09/2014