Ελισάβετ Μπαρμπαλιού
Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια – Οικογενειακή Θεραπεύτρια

Ο θεσµός της οικογένειας, στην Ελλάδα των τελευταίων δεκαετιών, κλυδωνίζεται καθώς βρίσκεται σε άµεση αλληλοεπίδραση µε τις ραγδαίες κοινωνικοοικονοµικές εξελίξεις και αλλαγές, οι οποίες επιδρούν καταλυτικά στον πυρήνα και την επιβίωσή της. Με τη µόρφωση και τη χειραφέτηση των γυναικών καθώς και τη δυναµική πλέον παρουσία τους στην αγορά εργασίας πολλά άλλαξαν στη σχέση των δύο φύλων και στους ρόλους του ζευγαριού επηρεάζοντας εκ βάθρων την κοινωνική και οικονοµική σκακιέρα του τόπου µας. Τροποποιήσεις και προσαρµογές στο οικογενειακό δίκαιο, όπως το σύµφωνο συµβίωσης καθώς και η άµεση λύση του γάµου µε τη δυνατότητα έκδοσης συναινετικού διαζυγίου, αποτέλεσαν µερικές µόνο από τις πιο σηµαντικές µεταβολές, οι οποίες επηρέασαν αναπόφευκτα τη διάρκεια και την ποιότητα του έγγαµου βίου στη χώρα µας.

Εστιάζοντας στα διαζύγια παρατηρούµε µια αυξητική τάση, ως ένδειξη των ανατροπών που συµβαίνουν στον θεσµό της οικογένειας, ενώ την ίδια ώρα υποδηλώνει τη σύγχυση που έχει επέλθει στις σχέσεις των δύο φύλων. Πιο συγκεκριµένα, σύµφωνα µε στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας (ΕΛΣΤΑΤ), τα διαζύγια πριν από περίπου πέντε χρόνια άγγιζαν το 23% ενώ το 2015 έφτασαν στο 37% περίπου.

Γιατί χωρίζουν τα ζευγάρια;

Στις σύγχρονες κοινωνίες η αντίληψη περί ευτυχίας και αυτοπραγµάτωσης, όπως για παράδειγµα η προσωπική ανάπτυξη, περνάει πλέον πρωτίστως µέσα από τη σφαίρα της ικανοποίησης των ατοµικών αναγκών, αγνοώντας πολλές φορές τις ανάγκες και επιθυµίες του/της συντρόφου µε τον/την οποίο/α συµβιώνει κανείς. Το «µαζί» παλαιότερων χρόνων, το οποίο λόγω των δύσκολων συνθηκών που επικρατούσαν υπήρξε αναγκαίο για την επιβίωση της οικογένειας, έχει δώσει τη θέση του σε µια ατοµικιστική οπτική, η οποία επηρεάζει τον τρόπο που κάποιος σχετίζεται και συνδιαλέγεται µε τους σηµαντικούς άλλους. Παράλληλα ο άνδρας, µέσα σε όλο αυτό το νέο σκηνικό εξαιτίας της αλλαγής του ρόλου των γυναικών, βιώνει σύγχυση µπροστά στον αναγκαίο επαναπροσδιορισµό της δικής του θέσης και των αρµοδιοτήτων του µέσα στις συντροφικές, οικογενειακές και κοινωνικές του σχέσεις. Ως εκ τούτου το άγνωστο που ξεπροβάλλει καθώς και η έλλειψη δεξιοτήτων, σχετικά µε τη διαχείριση των κρίσεων στη ζωή και τη σχέση του ζευγαριού, αποτελoύν εµπόδιο στην ανεύρεση λύσεων και εναλλακτικών για αρµονική συµβίωση.

Πιο συγκεκριµένα η έλλειψη επίγνωσης των προσδοκιών και των αναγκών που εµπεριέχει µια συµβιωτική σχέση, όπως ο γάµος, µοιάζει να επιδρά αρνητικά στην πορεία και στην εξέλιξή της. Έτσι τις περισσότερες φορές βλέπουµε άνδρες και γυναίκες, οι οποίοι αποφασίζουν να ενώσουν τη µοίρα τους, να οδεύουν εντελώς απροετοίµαστοι γι’ αυτό που θα επακολουθήσει. Η αναγκαιότητα για αλληλοσεβασµό, οι αµοιβαίες υποχωρήσεις, η έκφραση των συναισθηµάτων αλλά και των προσδοκιών του ενός από τον άλλον (π.χ. σε θέµατα φροντίδας, σεξουαλικής ζωής, κοινωνικών υποχρεώσεων, συνεισφορών στα οικονοµικά του σπιτιού, κ.α.), η διαφοροποίηση από την πατρική οικογένεια καθώς και οι κοινοί στόχοι αποτελούν µερικές µόνο από τις αναγκαίες προϋποθέσεις, πάνω στις οποίες βασίζεται ένας γάµος για να είναι λειτουργικός και αρµονικός. Κατά συνέπεια η σχέση είναι πολύ εύκολο να κλονιστεί όταν το ζευγάρι βρεθεί αντιµέτωπο µε δυσκολίες και εµπόδια, τα οποία αδυνατεί να επιλύσει, καθώς δεν διαθέτει τις απαραίτητες δεξιότητες.

Ο Wiseman (1975), αποσαφηνίζοντας τις ψυχολογικές διαστάσεις του διαζυγίου, οι οποίες έχουν πολλά κοινά στοιχεία µε τα στάδια που βιώνει κάποιος όταν πενθεί, περιγράφει µε τον ακόλουθο τρόπο τη διαδικασία: Αρχικά το ζευγάρι αρνείται να δει ότι υπάρχει πρόβληµα στη σχέση του µε αποτέλεσµα είτε να δηλώνει ικανοποιηµένο από τον έγγαµο βίο, είτε να αποδίδει τις δυσκολίες του σε εξωτερικούς παράγοντες (π.χ. οικονοµικά προβλήµατα). Στη συνέχεια έρχεται αντιµέτωπο µε την απώλεια και την κατάθλιψη, αφού πλέον έχει συνειδητοποιήσει το αδιέξοδο στο οποίο βρίσκεται και χρειάζεται να το αντιµετωπίσει. Ακολουθούν συναισθήµατα, όπως ο θυµός και η αµφιθυµία στην προσπάθειά τους να διευθετήσουν τόσο τα πρακτικά ζητήµατα όσο και το µέγιστο ζήτηµα της επιµέλειας των παιδιών, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που σε αυτό το στάδιο παρατηρούνται αµφιταλαντεύσεις, όπου και γίνονται προσπάθειες για επανασύνδεση. Τέλος, κατά την προσαρµογή στη νέα κατάσταση, το άτοµο προσπαθεί να αναπροσανατολίσει τον τρόπο ζωής και ταυτότητάς του σε όλα τα επίπεδα (επαγγελµατικό, κοινωνικό, σεξουαλικό κ.ο.κ.) ενώ σταδιακά έρχεται η αποδοχή της τραυµατικής εµπειρίας του χωρισµού, γεγονός που επιτρέπει πλέον στους δύο συζύγους να συνεργάζονται για θέµατα που αφορούν κυρίως τα παιδιά.Στις σύγχρονες κοινωνίες η αντίληψη περί ευτυχίας και αυτοπραγµάτωσης, όπως για παράδειγµα η προσωπική ανάπτυξη, περνάει πλέον πρωτίστως µέσα από τη σφαίρα της ικανοποίησης των ατοµικών αναγκών, αγνοώντας πολλές φορές τις ανάγκες και επιθυµίες του/της συντρόφου µε τον/την οποίο/α συµβιώνει κανείς. Το «µαζί» παλαιότερων χρόνων, το οποίο λόγω των δύσκολων συνθηκών που επικρατούσαν υπήρξε αναγκαίο για την επιβίωση της οικογένειας, έχει δώσει τη θέση του σε µια ατοµικιστική οπτική, η οποία επηρεάζει τον τρόπο που κάποιος σχετίζεται και συνδιαλέγεται µε τους σηµαντικούς άλλους. Παράλληλα ο άνδρας, µέσα σε όλο αυτό το νέο σκηνικό εξαιτίας της αλλαγής του ρόλου των γυναικών, βιώνει σύγχυση µπροστά στον αναγκαίο επαναπροσδιορισµό της δικής του θέσης και των αρµοδιοτήτων του µέσα στις συντροφικές, οικογενειακές και κοινωνικές του σχέσεις. Ως εκ τούτου το άγνωστο που ξεπροβάλλει καθώς και η έλλειψη δεξιοτήτων, σχετικά µε τη διαχείριση των κρίσεων στη ζωή και τη σχέση του ζευγαριού, αποτελoύν εµπόδιο στην ανεύρεση λύσεων και εναλλακτικών για αρµονική συµβίωση.

Παιδί και διαζύγιο

Το παιδί, έχοντας την ανάγκη της φυσικής και συναισθηµατικής παρουσίας και των δύο γονιών στη ζωή του, κλονίζεται µπροστά στο διαζύγιο. Οι βραχυχρόνιες και µακροχρόνιες αντιδράσεις του ποικίλουν ενώ υποδηλώνουν την αποδιοργάνωση και αναδιοργάνωσή του σε όλα τα επίπεδα. Ένα παιδί για παράδειγµα προσχολικής ηλικίας µπορεί να εµφανίσει εκνευρισµό, ενούρηση, διαταραχές στον ύπνο, στο φαγητό, κ.α., ένα παιδί σχολικής ηλικίας µπορεί να εκδηλώσει θυµό, χαµηλή σχολική επίδοση, εσωστρέφεια, κ.α. ενώ στην περίπτωση των εφήβων, συµπτώµατα όπως επιθετική και παραβατική συµπεριφορά, χρήση ουσιών, κ.ο.κ. µπορεί να κάνουν την εµφάνισή τους. Ο τρόπος που θα το χειριστούν οι γονείς παίζει σπουδαίο ρόλο στη δηµιουργία και διατήρηση µιας αίσθησης ασφάλειας και σταθερότητας, που το παιδί έχει ανάγκη, σε οποιοδήποτε στάδιο ανάπτυξης κι αν βρίσκεται. Το δε συγκρουσιακό κλίµα στο σπίτι, κατά το διάστηµα πριν και µετά τον χωρισµό, έχει µεγαλύτερη συσχέτιση µε την εµφάνιση συµπτωµάτων όπως στρες, κατάθλιψη, προβλήµατα στη συµπεριφορά κ.ο.κ. στο παιδί, από το ίδιο το γεγονός του διαζυγίου.

Ως εκ τούτου βοηθητικό είναι να µιλήσουν στο παιδί τους µε ηρεµία, ειλικρίνεια και ανοιχτότητα, την κατάλληλη χρονική στιγµή και ανάλογα µε την ηλικία, καθώς ανάλογες µε την ηλικία είναι και οι επιπτώσεις, πριν προχωρήσουν τη διαδικασία του διαζυγίου, αποφεύγοντας τις αλληλοκατηγορίες, ώστε να το προετοιµάσουν για τις επερχόµενες αλλαγές. Επιπλέον, επειδή πολλές φορές το παιδί αισθάνεται ένοχο και κατηγορεί τον εαυτό του γι’ αυτό που συµβαίνει, είναι εξαιρετικά βοηθητικό να του εκφράζουν την αγάπη και την αφοσίωσή τους, δείχνοντάς του ότι η ύπαρξή του είναι ό,τι πιο όµορφο τους έχει προκύψει από τον γάµο τους, όποια έκβαση κι αν πάρει η δική τους συζυγική σχέση. Στο ίδιο πλαίσιο, οι γονείς καλό είναι να ενθαρρύνουν το παιδί να µιλήσει για το πρόβληµα και να εκφράσει τις απορίες, τα συναισθήµατα αλλά και τις επιθυµίες του για τον τρόπο διαχείρισης της επώδυνης αυτής κατάστασης που βιώνει.

Στην περίπτωση δε που οι γονείς προχωρήσουν στη σύναψη µιας νέας σχέσης καλό είναι να την παρουσιάσουν στα παιδιά µόνο αν την θεωρούν σοβαρή. Χρειάζεται να λάβουν υπόψη ότι το παιδί αρχικά µπορεί να αισθανθεί φόβο, θυµό, ζήλια, ανταγωνισµό, ενοχή για τον γονιό που µένει πίσω, κ.α., συναισθήµατα όµως εντελώς υγιή και φυσιολογικά, τα οποία είναι σηµαντικό να γίνονται αντικείµενο επεξεργασίας και συζήτησης και µε τους δύο γονείς του. Επιπρόσθετα ακόµη και αν οι γονείς δηµιουργήσουν µια νέα σχέση η επικοινωνία του παιδιού και µε τις δύο οικογένειες καταγωγής των γονιών του, διασφαλίζει τη σταθερότητα για την οποία κάνουµε λόγο.

Από τη µεριά του το σύγχρονο σχολείο, το οποίο αποσκοπεί στη γνωστική, κοινωνική και ψυχοσυναισθηµατική ανάπτυξη των παιδιών, µπορεί να συµβάλλει παράλληλα τόσο στη στήριξη όσο και στην οµαλή προσαρµογή του παιδιού στα διάφορα µεταβατικά στάδια του χωρισµού των γονιών του. Καθώς τα παιδιά ντρέπονται να µιλήσουν για την κατάσταση που βιώνουν, πολλές φορές λένε ψέµατα στις αφηγήσεις τους για την οικογενειακή τους ζωή, αποφεύγοντας για παράδειγµα να καλέσουν φίλους στο σπίτι για να µην δουν τι πραγµατικά συµβαίνει ή πλάθουν φανταστικές ιστορίες που µπερδεύουν την κατάσταση ακόµη περισσότερο. Είναι σηµαντικό οι γονείς να ενηµερώσουν τους εκπαιδευτικούς για την επικρατούσα κατάσταση αλλά και για οποιεσδήποτε αλλαγές προκύψουν στο διάστηµα που ακολουθεί, όπως αντίστοιχα και οι εκπαιδευτικοί τους γονείς για τη συµπεριφορά και επίδοση του παιδιού στο σχολείο, καθώς µέσα από την αµοιβαία επικοινωνία και συνεργασία των δύο πλευρών διευθετούνται καλύτερα τυχόν δυσκολίες.

Επουλώνοντας την τραυµατική εµπειρία του διαζυγίου

Πολλοί γονείς, νιώθοντας πληγωµένοι από το διαζύγιο, στρέφονται ασυνείδητα στα παιδιά τους αναζητώντας ανακούφιση και παρηγοριά. Τα παιδιά διαισθανόµενα την ανάγκη αυτή του γονέα ανταποκρίνονται άµεσα αναλαµβάνοντας ενεργό ρόλο στη στήριξη και φροντίδα του, επωµιζόµενα µια µεγάλη ευθύνη που δεν τους αναλογεί, βιώνοντας παράλληλα το ψυχικό κόστος από τη στέρηση του άλλου γονέα. Είναι σηµαντικό οι γονείς να έχουν επίγνωση της δύσκολης συναισθηµατικής τους κατάστασης, ζητώντας βοήθεια από κάποιον ειδικό, στις περιπτώσεις εκείνες που νιώθουν αδύναµοι να διαχειριστούν τη δύσκολη αυτή φάση του χωρισµού.

Σε πολλές περιπτώσεις, πριν και κατά τη διάρκεια του διαζυγίου, η συµβουλευτική κρίνεται απαραίτητη καθώς βοηθάει στην αποσύνδεση του ζευγαριού µε τον λιγότερο επώδυνο τρόπο αλλά και τις λιγότερες επιπτώσεις στα παιδιά. Γνωρίζοντας ότι πολλοί γονείς δυσκολεύονται να ανταποκριθούν ικανοποιητικά στις ανάγκες των παιδιών τους, εξαιτίας της έντονης κατάστασης που βιώνουν, η στήριξη από κάποιον ειδικό θα τους δώσει τη δυνατότητα να κατανοήσουν, να επεξεργαστούν και να διαχειριστούν οι ίδιοι τα οδυνηρά τους συναισθήµατα βρίσκοντας τις εναλλακτικές που χρειάζονται. Η µέριµνα του γονιού για την προστασία, τη φροντίδα και τον σεβασµό του παιδιού του, θέτει τις βάσεις για τη συγκρότηση της υγιούς προσωπικότητάς του, απαραίτητη για τη ζωή και το µέλλον του. Όταν όλα τα µέλη της οικογένειας αναγνωρίσουν και αποδεχτούν ότι διανύουν µια ιδιαίτερα δυσάρεστη και οδυνηρή φάση κατά την οποία όµως µπορούν να µοιραστούν και να εκφράσουν τη θλίψη, τον πόνο και τον θυµό τους, διαχειρίζονται τότε καλύτερα την ένταση των αρνητικών τους συναισθηµάτων καθώς έτσι όλοι νιώθουν αποδεκτοί και ασφαλείς.

Αντί επιλόγου

Οι γυναίκες όπως προαναφέραµε, είναι εκείνες που συνήθως αναλαµβάνουν την πρωτοβουλία να προχωρήσουν σε διαζύγιο. Οι γυναίκες, πάλι, είναι εκείνες που επειδή διαβλέπουν πρώτες τις δυσκολίες στη σχέση τους, τις περισσότερες φορές, και πριν πάρουν τη µεγάλη απόφαση αναζητούν λύσεις. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγµα µιας γυναίκας σαράντα χρονών, η οποία ήρθε να µε δει γιατί ο γάµος της περνούσε κρίση. Ενώ ήταν πολύ δυσκολεµένη, νιώθοντας απογοήτευση και θυµό για την έκβαση του γάµου της και ενώ η ίδια της η µητέρα υπερβαίνοντας τις στερεοτυπικές και παραδοσιακές απόψεις για τον γάµο την προέτρεπε να χωρίσει βλέποντάς την δυστυχισµένη, εκείνη σε κάποια οικογενειακή συνεδρία δήλωσε: «Εγώ είµαι εδώ για να σώσω τον γάµο µου. Όχι για να χωρίσω». Η γυναίκα αυτή, αξιοποιώντας την κρίση στον γάµο της, σταδιακά προχώρησε σε δικές της προσωπικές αναθεωρήσεις ανοίγοντας ένα παράθυρο ελπίδας και αισιοδοξίας για την οµαλή συνύπαρξη όλων των µελών της οικογένειάς της. Μέσα από τη θέληση και την επιµονή της να δώσει απαντήσεις στα δύσκολα ερωτήµατα της ζωής της µπόρεσε να ανατρέψει την επικρατούσα αντίληψη, που υποδεικνύει το διαζύγιο ως τη µοναδική λύση στην κρίση του γάµου, καταφέρνοντας να ξαναβρεί την κλονισµένη ισορροπία στη σχέση µε τον άντρα της µέσα από την οικογενειακή θεραπεία.

Αδιαµφισβήτητα οι κραδασµοί µέσα στον γάµο αποτελούν µια πραγµατικότητα για τα περισσότερα ζευγάρια, καθώς οι σχέσεις συχνά δοκιµάζονται και το «µαζί» χρειάζεται να επαναπροσδιοριστεί αρκετές φορές στους διάφορους κύκλους ζωής της οικογένειας. Παρόλαυτά παρατηρούµε µε ιδιαίτερο ενδιαφέρον ότι η οικογένεια, ως ζωντανό σύστηµα που είναι, όποια µορφή κι αν πάρει, όσες µεταβολές κι αν δεχτεί, συνεχίζει να υφίσταται αναπτύσσοντας καινούργιες δυναµικές και ανατρέποντας πολλές φορές τις κυρίαρχες τάσεις που υποσκάπτουν τη βιωσιµότητά της.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Cloutier, R., Filion, L.& Timmermans, H. (2012). Les parents se separent. Mieux vivre la crise et aider son enfant. Editions de l’Hôpital Sainte-Justine.
• Dolto, F. & Angelino, I. (2011). Όταν οι γονείς χωρίζουν. Αθήνα: Εστία
• Holmes, T.H. & Richard H. Rahe, R.H. (1967).”The Social Readjustment Rating Scale”, Journal of Psychosomatic Research, 11, 2, 213-218.
• Wiseman,R.S. (1975). Crisis theory and the process of divorce. Social Casework, 56, 233-240.

———————————————————————————————————————–

Περιοδικό ΄΄Κοινωνική Επιθεώρηση ΄΄ Τεύχος 19 Ιούλιος 2016