Ελισάβετ Μπαρμπαλιού
Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια – Οικογενειακή Θεραπεύτρια

Η  κατάθλιψη είναι μια ψυχική ασθένεια η οποία τα τελευταία χρόνια απασχολεί ολοένα και περισσότερο την ιατρική κοινότητα και τους ειδικούς της ψυχικής υγείας καθώς σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες επιδημιολογικές μελέτες τα ποσοστά της αυξάνονται δραματικά. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας θεωρεί ότι μέχρι το 2020 η κατάθλιψη θα καταλαμβάνει τη δεύτερη σε θέση ασθένεια με τον υψηλότερο δείκτη βαρύτητας, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για λήψη σοβαρών μέτρων αντιμετώπισής της. Η κατάθλιψη έχει καθιερωθεί να θεωρείται γυναικεία ασθένεια, εν μέρει γιατί τα συμπτώματά της είναι περισσότερο εμφανή και αναγνωρίσιμα στο γυναικείο πληθυσμό σε σχέση με τον ανδρικό. Η δύσκολη αναγνώρισή της μοιάζει να συνδέεται με το γεγονός ότι οι άνδρες έχουν την τάση να αρνούνται την καταθλιπτική τους διάθεση η οποία καλύπτεται συνειδητά ή ασυνείδητα κάτω από άλλες αντιδράσεις και συμπεριφορές, με αποτέλεσμα να μην αναζητούν επαγγελματική βοήθεια βρίσκοντας διαφορετικούς τρόπους αντιμετώπισής της.

Στο παρόν άρθρο θα προσεγγίσω την ανδρική κατάθλιψη μέσα από μια διαφορετική οπτική γωνία διευρύνοντας το φακό και συνεισφέροντας σε μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα κατανόησης και εμβάθυνσής της. Θα εστιάσω στην κατάθλιψη του Έλληνα άνδρα μέσα από την κουλτούρα, τους κοινωνικούς θεσμούς και τις νόρμες που τον περιβάλλουν, αναδεικνύοντας πώς οι παραπάνω παράγοντες συντελούν στην εμφάνισή της. Η κλινική μου εμπειρία, μου επιτρέπει να κάνω την υπόθεση ότι η ανδρική κατάθλιψη θα μπορούσε να είναι το αποτέλεσμα της μακρόχρονης και επαναλαμβανόμενης θυσίας του εαυτού του, των αναγκών και των επιθυμιών του καθώς και της άρνησης των συναισθημάτων του, σε μία ελληνική κοινωνία που απαιτεί συγκεκριμένους και στερεότυπους ρόλους.

Η ανδρική κατάθλιψη είναι μια ψυχική διαταραχή που επηρεάζει όλες τις λειτουργίες του άνδρα. Επηρεάζει το συναίσθημα, τη διάθεση, τη συγκέντρωση, την κινητικότητά του αλλά και την υγεία του. Χαρακτηριστικά συμπτώματα είναι η απώλεια της ευχαρίστησης, η μείωση του ενδιαφέροντος για δραστηριότητες που στο παρελθόν τον ευχαριστούσαν, το άγχος, ο φόβος, οι σκέψεις ενοχής και αναξιότητας, η διαταραχή της όρεξης και του ύπνου, σωματικοί πόνοι, το αίσθημα κόπωσης, η ευερεθιστότητα καθώς και η καταχρηστική συμπεριφορά (αλκοόλ, ναρκωτικά, η υπερβολική συμμετοχή στην εργασία), η μείωση της σεξουαλικής διάθεσης κ.α. Οι ίδιοι οι άνδρες αδυνατώντας να την αναγνωρίσουν, την περιγράφουν ως μια κατάσταση κούρασης και εκνευρισμού αποπροσανατολίζοντας πολλές φορές την οικογένεια, τους φίλους ακόμα και τους γιατρούς στην κατανόηση του προβλήματος.

Γιατί οι άνδρες δεν ζητούν βοήθεια;

Είναι αλήθεια ότι η ανδρική κατάθλιψη δεν ανιχνεύεται εύκολα, με αποτέλεσμα να παραμένει αφανής κάνοντας ιδιαίτερα δύσκολη τη διάγνωση και την αντιμετώπισή της.

Μεγαλωμένοι και εκπαιδευμένοι οι άνδρες να είναι ανταγωνιστικοί, δυνατοί και αυτόνομοι ανταποκρινόμενοι στις προσδοκίες της οικογένειας και της κοινωνίας, δεν επιτρέπουν την έκφραση της εσωτερικής τους δυσφορίας καθώς κάτι τέτοιο εκλαμβάνεται ως αδυναμία και ανημπόρια. Σπάνια θα συναντήσει κανείς έναν άνδρα να παραδέχεται ότι νιώθει ευάλωτος και φοβισμένος καθώς ο τρόπος που έμαθε να αντιλαμβάνεται τον εαυτό και το ρόλο του δεν του αφήνει χώρο για κάτι τέτοιο. Συνεπώς, οι άνδρες κλείνουν βαθιά μέσα τους τον πόνο, τη θλίψη, το φόβο, το άγχος καθώς και πολλά άλλα οδυνηρά συναισθήματα που προέρχονται από προσωπικές σχέσεις και καταστάσεις της ζωής τους, με συνέπειες όμως δραματικές.

Πιο συγκεκριμένα ο Έλληνας άνδρας από μικρός έμαθε να στηρίζει την οικογένειά του αναλαμβάνοντας από πολύ νωρίς ρόλους και υποχρεώσεις που δεν αναλογούν σε ένα παιδί. «Να προσέχεις τη μητέρα σου», «Εσύ μετά τον πατέρα είσαι ο άνδρας του σπιτιού», «Ντροπή, τα αγόρια δεν κλαίνε» και άλλες στερεοτυπικές υποδείξεις και παρεμβάσεις που ακούμε συχνά, του δίνουν συγκεκριμένο ρόλο και ευθύνη στην πατρική του οικογένεια ενώ τον αναγκάζουν να προσανατολίζει τη ζωή του, τις δυνάμεις και τις ικανότητές του υπηρετώντας αυτόν το σκοπό. Η απουσία του πατέρα από το σπίτι, είτε λόγω εργασίας και υποχρεώσεων, είτε αδυναμίας να αντεπεξέλθει ικανοποιητικά στο δικό του ρόλο ως σύζυγος και πατέρας, ανάγκασε το γιο να πάρει τη θέση του στο γονεϊκό υποσύστημα, προκειμένου αυτό να επιβιώσει.

Στα πλαίσια του ρόλου αυτού έμαθε να νοιάζεται τη μητέρα του, να αφουγκράζεται τα δικά της συναισθήματα, να υπακούει στις προσταγές της και να προσαρμόζει τη συμπεριφορά του ανάλογα με το πώς νιώθει εκείνη, αναπτύσσοντας την αίσθηση του καθήκοντος και της ηθικής υποχρέωσης να έχει τη μητέρα ευχαριστημένη και χαρούμενη. Έπρεπε συνεπώς να δείχνει και να είναι άτρωτος και δυνατός, έτοιμος να αντιμετωπίσει σε όλα τα στάδια της ζωής του προκλήσεις και εμπόδια ακόμη κι αν ο ίδιος φοβόταν.

Για να καταφέρει να ανταποκριθεί σε τόσο μεγάλες προσδοκίες χρειάστηκε να θυσιάσει τις δικές του προσωπικές ανάγκες, καταστέλλοντας τα αρνητικά συναισθήματα που ένιωθε. Στερήθηκε βασικές ανθρώπινες ανάγκες όπως να είναι ξένοιαστος και ανέμελος ιδίως στην παιδική και εφηβική του ηλικία περνώντας ευχάριστο και δημιουργικό χρόνο με τους συνομηλίκους του, να εξερευνά τον κόσμο και τους ανθρώπους, να δοκιμάζει τις δεξιότητες και τα ταλέντα του. Αδυνατώντας λοιπόν να θυμώνει στη μητέρα του, στη γυναίκα που τον έφερε στη ζωή και που θυσιάστηκε για να τον μεγαλώσει, αλλά και στο πατέρα που τον “εγκατέλειψε”, έστρεφε το θυμό του μέσα του. Μόνος και γεμάτος ενοχές, έχοντας πάρει τη θέση του πατέρα του δίπλα της, σιώπησε ακόμη περισσότερο τον πόνο και τη θλίψη του.

Μαθαίνοντας την καταστολή και την καταπίεση των συναισθημάτων του στο πρώτο πεδίο δράσης και ανάπτυξής του, την πατρική του οικογένεια, δεν δυσκολεύτηκε να επαναλάβει την ίδια συμπεριφορά στις υπάρχουσες κοινωνικές δομές μέσα στις οποίες ενθαρρύνονται και απαιτούνται ανάλογοι ρόλοι. Στο σχολείο προκειμένου να φανεί δυνατός κρύβει τους φόβους και τις αδυναμίες του ενώ κάθε φορά που πονάει και θέλει να κλάψει συγκρατεί τα δάκρυά του για να μην τον απορρίψουν, αφού «οι άνδρες δεν κλαίνε».

Αργότερα στο στρατό υπερβαίνει τα συναισθήματά του ενώ απαρνιέται την ανθρώπινή του φύση, δοκιμάζει τα όρια και τις αντοχές του και σκληραγωγείται περνώντας μέσα από καταστάσεις στέρησης και πόνου. Στην εργασία του αργότερα, επιδιώκοντας την επιτυχία και τα αξιώματα θα απαρνηθεί για μία ακόμη φορά την ευαίσθητη και ανθρώπινη πλευρά του και θα αναπτύξει δεξιότητες που τον κάνουν ανταγωνιστικό, επιθετικό και αποδοτικό. Η συμμετοχή του σε αθλήματα, στον ελεύθερο χρόνο του, αποτελεί έναν άλλον κοινωνικά αποδεκτό δρόμο που τον οδηγεί στην εκλογίκευση της πραγματικότητας, αφού αναγκασμένος να ακολουθεί κανόνες βάζει σε δεύτερη μοίρα το συναίσθημά του, κάτι που καταφέρνει με ιδιαίτερη ευκολία.

Τα ανέκφραστα συναισθήματα του Έλληνα άνδρα, συσσωρευμένα μέσα στους χρόνους, σε συνδυασμό με την εμφάνιση κάποιων δύσκολων καταστάσεων στη ζωή του, όπως προσωπικά και επαγγελματικά αδιέξοδα, τον φέρνουν αντιμέτωπο με την κατάθλιψη. Στρεσογόνα γεγονότα όπως ένα διαζύγιο, η απώλεια της εργασίας του ή της κοινωνικής του θέσης, μία σωματική ασθένεια, οικονομικά προβλήματα, που μπορεί να εμφανιστούν σε διάφορες φάσεις της ζωής του, λειτουργούν ως καταλύτες πυροδοτώντας την εμφάνισή της. Σε αυτές τις καταστάσεις αμφισβητείται ο ανδρισμός και η δύναμή του καθώς μοιάζει αδύνατο να μπορεί να τις αντιμετωπίσει αποτελεσματικά όπως είχε μάθει να κάνει μέχρι τώρα. Άλλοι παράγοντες στη σύγχρονη κοινωνία, όπως η αλλαγή των ρόλων των δύο φύλων, με τη γυναίκα να είναι πλέον ανεξάρτητη και αυτόνομη, τον μπερδεύουν και τον ακινητοποιούν δημιουργώντας του σύγχυση και ανασφάλεια. Επιπλέον οι δύσκολες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες στην Ελλάδα της κρίσης και της ανεργίας, τον οδηγούν σε ψυχική κατάρρευση καθώς τον αναγκάζουν είτε να εργάζεται όλη μέρα για ένα φτηνό μεροκάματο χωρίς τελικά να μπορεί να ανταπεξέρχεται όπως θα ήθελε στις υποχρεώσεις του είτε να παραμένει άνεργος.

Μη έχοντας όμως «εκπαιδευτεί» να διαχειρίζεται τα προβλήματά του ενώ παράλληλα έχει ήδη αποσυνδεθεί από το να αναγνωρίζει και να εκφράζει τις ανάγκες και τα συναισθήματά του, αποξενώνεται από τον εαυτό του. Σταδιακά αρχίζει να νιώθει εγκλωβισμένος και σε αδιέξοδο. Η αρνητική εσωτερικευμένη εικόνα που σχηματίζει για τον εαυτό γίνεται πεποίθηση, επηρεάζοντας τη σκέψη και τη διάθεσή του. Κατακλύζεται έτσι, από μια επαναλαμβανόμενη ροή επώδυνων σκέψεων αναξιότητας και ανημπόριας ταυτόχρονα με την αίσθηση του κενού και της ματαιότητας της ίδιας του της ζωής.

Συνεπώς ο τρόπος που οι άνδρες ανταποκρίνονται στην καταθλιπτική τους διάθεση συμβαδίζει με τον τρόπο που έμαθαν να ανταποκρίνονται στις καταστάσεις της ζωής τους. Καθώς αδυνατούν να επικοινωνούν και να μοιράζονται τις δυσκολίες τους ή να αποφορτίζονται συναισθηματικά, επιλέγουν να «δραπετεύουν» εκτονώνοντας τη δυσφορία και τα αρνητικά τους συναισθήματα. Έχουν την τάση να εμπλέκονται σε δραστηριότητες οι οποίες τους ανακουφίζουν προσωρινά ή τους αποσπούν την προσοχή από την εστία της έντασης και του αδιεξόδου τους.

Η εργασιομανία, η εμμονική ενασχόληση με τα σπορ, η γρήγορη και επιθετική οδήγηση, η υπερφαγία, η εξάρτηση από τα τυχερά παιχνίδια, η κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών, αποτελούν μερικές μόνο από τις πιο συνηθισμένες αντιδράσεις οι οποίες λειτουργούν σαν μηχανισμοί που αντισταθμίζουν την απελπισία τους.

Μια από τις πρωταρχικές μελέτες που ταύτισαν τον αλκοολισμό με την ανδρική κατάθλιψη ήταν η εργασία των Winokur & Clayton το 1967 η οποία συνέβαλε στην κατανόησή της, εξηγώντας τον τρόπο που η καταθλιπτική διάθεση του άνδρα βρίσκει διέξοδο και λήθη στο αλκοόλ. Έτσι τα υψηλά ποσοστά αλκοολισμού στους άνδρες δικαιολογούν τη δυσκολία αναγνώρισης της κατάθλιψης στον ανδρικό πληθυσμό ενώ πολλές σύγχρονες μελέτες επιβεβαιώνουν την ύπαρξη καταθλιπτικών ενδείξεων σε όσους είναι εθισμένοι από το αλκοόλ. Επιπλέον δεν είναι λίγες οι φορές που η ανδρική κατάθλιψη συνδέεται με την αυτοκτονία. Άνδρες που πάσχουν από κατάθλιψη έχουν 3 με 4 φορές περισσότερες πιθανότητες να αυτοκτονήσουν. Στη χώρα μας το 2012 καταγράφηκαν 508 αυτοκτονίες εκ των οποίων οι 417 διαπράχθηκαν από άνδρες.

Συνοψίζοντας, η κατάθλιψη δεν αποτελεί σημάδι αδυναμίας ή απώλειας της αρρενωπότητας του άνδρα. Είναι μια ψυχική ασθένεια με πολλές διαστάσεις που υποδηλώνει ότι ο άνδρας έχει αποξενωθεί από τον εαυτό του, καθώς έχει θυσιάσει πολλές πτυχές της προσωπικότητάς του, προκειμένου να «προστατεύσει» τους σημαντικούς άλλους και να ανταπεξέλθει στις προσδοκίες της κοινωνίας και της οικογένειάς του.

Μπορεί να αντιμετωπιστεί, αρκεί να απευθυνθεί χωρίς φόβο και ενοχή σε κάποιον ειδικό ζητώντας βοήθεια.

Η ψυχοθεραπεία, είναι ο κατάλληλος τρόπος αντιμετώπισης της κατάθλιψης προσφέροντας στον άνδρα τη δυνατότητα να διερευνήσει τους λόγους που τον οδήγησαν σ’ αυτό το σημείο καθώς και τους τρόπους εκείνους που θα τον βοηθήσουν να μετακινηθεί και να ξαναδεί τη ζωή του με ελπίδα και αισιοδοξία.

Επιπλέον όπου κρίνεται αναγκαίο, η φαρμακευτική αγωγή με αντικαταθλιπτικά μπορεί επίσης να αποδειχθεί βοηθητική αν συνδυαστεί με ψυχοθεραπεία, φέρνοντας θετικά αποτελέσματα στη ζωή του ίδιου και της οικογένειάς του.

———————————————————————————————————————–

            Περιοδικό “Κοινωνική Επιθεώρηση” Τεύχος 10 – Ιανουάριος 2015