Ελισάβετ Μπαρμπαλιού
Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια – Οικογενειακή Θεραπεύτρια

Η εργασία, πυρήνας της κοινωνικής ταυτότητας του άνδρα.

Η εργασία ήδη από την προϊστορική εποχή αποτελούσε το επίκεντρο της ζωής και της δραστηριότητας του άνδρα. Αρχικά ως κυνηγός και συλλέκτης καρπών, στην πορεία ως γεωργός και τεχνίτης, ενώ με τις αλλαγές στον τρόπο παραγωγής, ως εργάτης, υπάλληλος, επιστήμονας κ.ο.κ., τον παρατηρούμε ανέκαθεν να δραστηριοποιείται σε ένα μεγάλο επαγγελματικό φάσμα, αφιερώνοντας πάντα πολύ χρόνο και ενέργεια τόσο για την επιβίωση και ευημερία του ίδιου, όσο και της οικογένειάς του. Στην εκάστοτε εποχή, η εμπλοκή του αυτή σε διάφορους τύπους εργασιών, αναπόφευκτα τον εξελίσσει σωματικά αλλά και πνευματικά. Τον βοηθάει να αναπτύσσει δεξιότητες και ικανότητες τέτοιες ώστε να εφεύρει τρόπους για τη βελτίωση της ζωής του, κληροδοτώντας τες στις επόμενες γενιές για να συνεχιστεί το έργο του.

Παρατηρούμε λοιπόν, ότι η εργασία για τον άνδρα αποτελούσε πάντα πηγή όχι μόνο για την επιβίωσή του, αλλά και μέσο ανάπτυξης του υλικού και πνευματικού πολιτισμού, κάτι που έχει ισχύ μέχρι σήμερα. Διαχρονικά, η σπουδαιότητα της εργασίας, είναι συνυφασμένη με την ταυτότητα του άνδρα, προσδίδοντας αξία στη ζωή και την προσωπικότητά του.

Η εργασία, αποτελεί τον πυρήνα της κοινωνικής ταυτότητας του άνδρα, καθώς του εξασφαλίζει μία αξιοπρεπή διαβίωση μέσα από την οποία εισπράττει σεβασμό από το περιβάλλον του, κοινωνικοποιείται, γεμίζει αυτοπεποίθηση, παίρνει ικανοποίηση, αφού μόνο κατέχοντας μια θέση στην κοινωνία νιώθει άξιος και χρήσιμος. Όσον αφορά το νέο άνδρα, η εργασία του δίνει την ευκαιρία να αυτονομηθεί από την πατρική του οικογένεια στηριζόμενος στον εαυτό του, ενώ αποτελεί για αυτόν ένα πεδίο στο οποίο μπορεί να εφαρμόσει και να εξελίξει τις θεωρητικές γνώσεις που απέκτησε κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Το πέρασμα του άνδρα από το σχολείο στην παραγωγή είναι μια επίπονη διαδικασία, της οποίας η προπαρασκευή ξεκινάει χρόνια πριν. Η εκπαίδευση των ανδρών από την παιδική ηλικία στηρίζεται στον ανταγωνισμό και στην αυτονομία, στοχεύει αποκλειστικά στην επιτυχία, αποβλέποντας κυρίαρχα στην ένταξη τους στον κόσμο της εργασίας. Μέσα από το παιχνίδι, αλλά και μέσα από τις σχολικές δραστηριότητες, τα αγόρια μαθαίνουν τον ανταγωνισμό, το κυνήγι της επιτυχίας και την άριστη επίδοση, συμπεριφορές οι οποίες θεωρούνται απαραίτητες μελλοντικά στην εργασιακή αρένα. Οι κανόνες συνεπώς που πρέπει να ακολουθήσουν αν θέλουν να βγουν νικητές είναι συγκεκριμένοι, ενώ προϋποθέτουν δέσμευση και αφοσίωση από την πλευρά τους, ένα μοντέλο που διέπεται κυρίως από τη λογική και την ατομική προσπάθεια, παρά από τη δημιουργικότητα και τη συνεργασία. Πλασμένος για την εργασία, ο άνδρας γαλουχείται ότι για να είναι επιτυχημένος στη ζωή πρέπει να αποκατασταθεί επαγγελματικά. Το σύνηθες ερώτημα «τι σκέφτεσαι να γίνεις όταν μεγαλώσεις;» αποτυπώνει τη βαρύτητα που δίνει η κοινωνία στην επαγγελματική ταυτότητα του άνδρα, παραμελώντας άλλες παραμέτρους, όπως η ευτυχία του. Υπάρχει η προσδοκία λοιπόν από τα αγόρια, να έχουν όλα αυτά τα χαρακτηριστικά για να ανταπεξέλθουν στο σκληρό κόσμο της εργασίας, σε βάρος άλλων δεξιοτήτων, όπως το να δημιουργούν καλές και υγιείς σχέσεις, χωρίς να αγνοούν και τις δικές τους ανάγκες. Το νόημα και η πραγματική διάσταση που θα έπρεπε να αποδίδεται στην εργασία, μέσα από το βλέμμα του Τολστόι αποτυπώνεται με τα παρακάτω λόγια: «Δεν υπάρχει αληθινή ηδονή, εκτός από ‘κείνη που δίνει η δημιουργικότητα, είτε φτιάχνει κανένας μολύβια, είτε μπότες, είτε ψωμί, είτε παιδιά· χωρίς δημιουργία δεν υπάρχει αληθινή ευχαρίστηση».

Το εργασιακό περιβάλλον σήμερα

Στις σημερινές συνθήκες όμως, στην Ελλάδα της κρίσης, η παραμονή των ανδρών στην εργασία θεωρείται ευτύχημα, ενώ η ένταξη των νεότερων στην παραγωγική διαδικασία, μια επίπονη εμπειρία με σοβαρές επιπτώσεις σε πολλά επίπεδα. Αποτελεί μια πραγματικότητα ότι ο νέος τεχνολογικός κόσμος που ζούμε, απαιτεί υψηλά εξειδικευμένο προσωπικό με αποτέλεσμα το εργασιακό περιβάλλον να γίνεται ιδιαίτερα ανταγωνιστικό και λόγω της μεγάλης προσφοράς εργασίας, εκμεταλλευτικό. Στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας, πριν δύο δεκαετίες είχαμε διαθέσιμο εργατικό δυναμικό περίπου 1,5 δις ενώ σήμερα 3 δις. Η κρίση που ζούμε και η συνεχής ανάπτυξη της τεχνολογίας, καταργεί θέσεις εργασίας έχοντας ως συνέπεια η ανεργία να αποτελεί το σύγχρονο εφιάλτη στις ανεπτυγμένες χώρες. Οι εργασιακές σχέσεις, (συλλογικές διαπραγματεύσεις, συνθήκες εργασίας, χρόνος απασχόλησης κ.α.) και η προστασία της εργασίας υποβαθμίσθηκαν δραματικά . Αν επιπλέον λάβουμε υπόψη μας ότι με όλα αυτά τα δεδομένα το εισόδημα μειώνεται με τις ώρες απασχόλησης να αυξάνονται, τότε το στρες και η ανασφάλεια μεγαλώνουν ενώ η εργασία χάνει τα δημιουργικά και ποιοτικά στοιχεία που θα μπορούσε να έχει.

Κάτω από αυτές τις συνθήκες, του ανταγωνισμού και του ατομισμού στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων, συντελείται η αποδόμηση της προσωπικότητας του άνδρα. Μοιάζει οι ηθικές του αξίες να διαβρώνονται, οι οικογενειακές σχέσεις να μην μπορούν να αντέξουν τόσο βάρος και οι συνθήκες ζωής να αλλάζουν άρδην με τα κοινωνικά στερεότυπα να ανατρέπονται. Έτσι το πορτραίτο του σύγχρονου Έλληνα άνδρα ζωγραφίζεται με μελανά χρώματα, καθώς αποτυπώνεται πληγωμένο, θυμωμένο και χωρίς προοπτική.

Ο άνδρας «εκτός των τειχών»

Έχοντας από πολύ νωρίς επενδύσει στην εργασία και έχοντας αναπόφευκτα διαμορφώσει ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της ανδρικής του ταυτότητας σύμφωνα με αυτήν, όπως προαναφέρθηκε, ο σύγχρονος άνδρας βρίσκεται εγκλωβισμένος σε μια οδυνηρή κατάσταση που μοιάζει με αδιέξοδο. Έχοντας δηλαδή, από πολύ μικρός μάθει να σκέφτεται και να λειτουργεί με έναν καθαρά ορθολογιστικό και υπολογιστικό τρόπο, η σημερινή κρίση με τα μεγάλα ποσοστά ανεργίας τον βρίσκει απροετοίμαστο να ανταπεξέλθει στην καινούργια πραγματικότητα.

Για τον άνδρα, η ανεργία βιώνεται ως μια μεγάλη αποτυχία και συνοδεύεται από κατάπτωση, απώλεια αυτοεκτίμησης, και μια αίσθηση κενού, εγκατάλειψης και υποβιβασμού. Μη μπορώντας να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του και να καλύψει τα οικογενειακά έξοδα, ο άνεργος άνδρας έχει την τάση να κλείνεται στον εαυτό του, ενώ συχνά αισθάνεται ενοχή για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει. Συνήθως διακατέχεται από συναισθήματα θλίψης, ντροπής, φόβου, ανασφάλειας και αναξιότητας, τα οποία δύσκολα θα μοιραστεί ακόμη και με το στενό του περιβάλλον, λόγω του φόβου απέναντι στο ενδεχόμενο της κριτικής και της απόρριψης αλλά και της αδυναμίας του να εκφράζει και να μοιράζεται τις δυσκολίες του.

Επιπλέον έρχεται αντιμέτωπος με μια άλλη πτυχή της πραγματικότητας κατά την οποία, στην περίπτωση που η γυναίκα εργάζεται και εξασφαλίζει τα προς το ζην της οικογένειας, αυτό να αποβαίνει πλήγμα ανεπανόρθωτο για την αυτοπεποίθηση και τον ανδρισμό του. Μπορούν όμως να διατηρηθούν οι ισορροπίες σε ένα γάμο στην ελληνική κοινωνία, όταν το κόστος διαβίωσης καλύπτεται εξ΄ ολοκλήρου από τη γυναίκα;

Η απώλεια της εργασίας του άνδρα, επιδρά και στον καταμερισμό των οικιακών εργασιών και της καθημερινής ζωής της οικογένειας γενικότερα, αφού καλείται να αναλάβει ρόλους, οι οποίοι συγκρούονται μέσα του με τον παραδοσιακό τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς του. Σύμφωνα με έρευνες σε νοικοκυριά με άνεργα μέλη, παρατηρούνται συχνότερα κρούσματα ενδοοικογενειακής βίας, κατανάλωση τοξικών ουσιών και αύξηση διαζυγίων. Η δε θνησιμότητα στους μακροχρόνια άνεργους είναι μεγαλύτερη καθώς και τα ποσοστά αυτοκτονιών.

Όπως μπορεί να διακρίνει κανείς, οι περισσότερες αξίες από αυτές που διδάχθηκαν οι άνδρες βρίσκουν πρακτική εφαρμογή περισσότερο στο εργασιακό περιβάλλον παρά στο οικογενειακό, απόρροια του οποίου είναι να δυσκολεύονται να διαχειριστούν την καινούργια αυτή στρεσογόνα κατάσταση αποτελεσματικά. Κλονισμένοι ήδη από αυτό που βιώνουν και έχοντας δυσκολία στο να συνεργάζονται, να μοιράζονται και να εκφράζουν τα πιο επώδυνα συναισθήματά τους, μένουν μόνοι και απελπισμένοι.

Για τους νεαρούς άνδρες από την άλλη, η παραμονή τους «εκτός των τειχών», δηλαδή εκτός της αγοράς εργασίας για την οποία εκπαιδεύτηκαν, αποτελεί ματαίωση των ονείρων και των προσδοκιών τους ενώ φέρνει ανατροπές στα σχέδιά τους για το μέλλον, καθηλώνοντάς τους για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στην πατρική εστία.

Οι νέοι άνδρες είναι θυμωμένοι. Στο ξεκίνημα της ζωής τους, δεν τους δίνεται καν η ευκαιρία να προσπαθήσουν για να αποδείξουν την αξία και την ικανότητά τους, έτσι ώστε να αποκτήσουν μια θέση μέσα στην κοινωνία στην οποία ζουν. Η κατάσταση που έχει δημιουργηθεί συμβάλλει στην έξαρση της βίας των νέων, στην αύξηση της εγκληματικότητας, στην καταφυγή της κουλτούρας του δρόμου όπου γίνονται σκληροί και επιθετικοί μέσα στην απελπισία, στο φόβο και στην απόρριψη που έχουν δεχτεί. Η απόγνωσή τους συχνά εκτονώνεται μέσα από τη χρήση ουσιών, από αντικοινωνικές και επιθετικές συμπεριφορές που εκδηλώνονται στα γήπεδα ή μέσα από τη συμμετοχή τους σε παραβατικές ομάδες, γεγονός που τους περιθωριοποιεί ακόμη περισσότερο.

Για τους νεαρούς άνδρες από την άλλη, η παραμονή τους «εκτός των τειχών», δηλαδή εκτός της αγοράς εργασίας για την οποία εκπαιδεύτηκαν, αποτελεί ματαίωση των ονείρων και των προσδοκιών τους ενώ φέρνει ανατροπές στα σχέδιά τους για το μέλλον, καθηλώνοντάς τους για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στην πατρική εστία.

Αντί επιλόγου

Γνωρίζοντας ότι διανύουμε μια ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο, όπου όλα είναι ρευστά και μεταβλητά, θα χρειαστεί να στρέψουμε αλλού το βλέμμα για απαντήσεις και εναλλακτικές. Είναι πιθανό, ο σύγχρονος άνδρας να χρειαστεί να περπατήσει σε καινούργια μονοπάτια ή ακόμη να χαράξει τους δικούς του δρόμους αν θέλει να ζήσει χωρίς να χάσει το νόημα και την αξία της ζωής του.

Κάτω από αυτό το πρίσμα, η νέα αυτή κατάσταση μπορεί να αποδειχτεί για τον άνδρα μια καλή ευκαιρία έτσι ώστε να επαναπροσδιορίσει τις προσωπικές του ανάγκες, να επαναξιολογήσει τις προτεραιότητές του, για να δώσει ένα νέο και ζωτικό νόημα στη ζωή του εκτός από αυτό που καταλαμβάνει η εργασία.

Μέσα σε όλες αυτές τις ανατροπές, η στροφή στον εαυτό, φαντάζει σαν μια από τις πιο ασφαλείς οδούς για να έρθει σε επαφή και με άλλες πλευρές του, αφανείς μέχρι τώρα, ίσως όμως πιο δημιουργικές και πιο ταλαντούχες. Ο νέος άνδρας μπορεί να φτιάξει από την αρχή με πρωτότυπες ιδέες τη δική του καινοτόμο επιχείρηση, να δημιουργήσει, να συνεργαστεί με άλλους, να συνυπάρξει αλληλεπιδρώντας, χωρίς να επιδιώκει απαραίτητα μόνο το κέρδος, αλλά, και τη βαθύτερη ικανοποίηση της δημιουργικής του πλευράς.

Μέχρι να δημιουργηθούν καινούργιες σταθερές, ίσως περάσει αρκετός καιρός. Έως τότε, η ευελιξία και η αλλαγή πλεύσης από καταστάσεις που μοιάζουν να οδηγούν σε αδιέξοδο, με παράλληλη επένδυση στις ανθρώπινες σχέσεις, ίσως να είναι ένα κλειδί που έχει στα χέρια του ο σύγχρονος άνδρας και πιθανά αξίζει να το χρησιμοποιήσει για να ανοίξει μια καινούργια πόρτα που μπορεί να οδηγήσει…, ποιός ξέρει; Ίσως κάπου καλύτερα.

———————————————————————————————————————–

Περιοδικό “Κοινωνική Επιθεώρηση” Τεύχος 4 – Μάρτιος 2014