Ελισάβετ Μπαρμπαλιού
Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια – Οικογενειακή Θεραπεύτρια

Η θλιβερή κατάσταση γενικευμένης σύγχυσης και χάους που επικρατεί σήμερα στην Ελλάδα, διαμορφωμένη από τις οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις, ανασύρει τραυματικές μνήμες από άλλες δύσκολες εποχές που έχει βιώσει η χώρα µας. Το πρόσφατο δημοψήφισμα και τα γεγονότα που ακολούθησαν, αποτέλεσαν την κορύφωση μιας επώδυνης για τον ελληνικό λαό δοκιμασίας. Με αφορμή τα διλήμματα που τέθηκαν μπροστά στην απειλή εξόδου από την Ευρωζώνη, παρατηρήθηκαν μαζικές συµπεριφορές που αποτύπωσαν τον φόβο, τον θυμό, τον πανικό και το άγχος των πολιτών, συναισθήματα που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια του μνημονίου και σε μια τέτοια κρίσιμη στιγμή αναζωπυρώθηκαν. Οι προβαλλόμενες από τα ΜΜΕ εικόνες, µε τις ατελείωτες ουρές στις τράπεζες και τα άδεια ράφια των σούπερ μάρκετ, συνέθεσαν το παζλ της ψυχολογικής κατάστασης των Ελλήνων: μπερδεμένοι, ματαιωμένοι, απελπισμένοι αισθάνθηκαν να χάνουν τη γη κάτω από τα πόδια τους. Ένιωσαν την απειλή ότι μέσα σε ελάχιστο χρόνο σκορπίζονταν στον αέρα όλα όσα απέκτησαν µε κόπους μια ολόκληρη ζωή και γκρεμίζονταν μαζί µε τα όνειρα οι ελπίδες και η αξιοπρέπειά τους.

Το συλλογικό ασυνείδητο του Έλληνα και το ένστικτο της επιβίωσής του ξυπνάνε σε τέτοιες καταστάσεις κινδύνου, βαθιάς ανασφάλειας και αβεβαιότητας, αναβιώνοντας πρότερες απειλές, επιθέσεις και κακουχίες. Η Ελλάδα άλλωστε μέσα στους αιώνες έχει πληγεί από αμέτρητους πολέμους, από συνθήκες σκλαβιάς, κατοχής, φτώχειας και ένδειας. Έχει βιώσει σκληρότητα, πείνα και θάνατο. Έχει πληρώσει βαρύ φόρο αίματος σε κάθε στιγμή της ιστορίας της. Τέτοια συλλογικά βιώματα αναπόφευκτα μεταβιβάζονται διαγενεαλογικά επιδρώντας στις πεποιθήσεις και στις συµπεριφορές, στο αξιακό σύστημα και στην πολιτισμική ταυτότητα ενός λαού. Ως εκ τούτου η σημερινή δοκιμασία ξαναζωντανεύει στον ψυχισμό του Έλληνα τραύματα και μνήμες υποτίμησης και υποδούλωσης, απειλής για την επιβίωση της οικογένειάς του και του πολιτισμού του, ανακινώντας συναισθήματα τρόμου, αποδυνάμωσης και επικείμενης καταστροφής. Η ψυχολογική και συναισθηματική του κατάσταση κλυδωνίζεται καθώς όλες οι σταθερές του παραπαίουν, γεμίζοντάς τον µε ανασφάλεια για τη ζωή και το μέλλον του. Ο αντίκτυπος της κοινωνικοοικονομικής κρίσης και της επιβεβλημένης λιτότητας εμφανίζεται µε σφοδρότητα στις διαπροσωπικές και οικογενειακές του σχέσεις, όπου επικρατούν συγκρούσεις, απογοήτευση και άγχος ενώ επιδρά στην αυτοαντίληψη και τον αυτοέλεγχό του.

Αυτή η κρίσιμη κατάσταση η οποία επηρεάζει ακόμη και τους πιο σώφρονες και ψύχραιμους, επιτίθεται ορμητικά σε εκείνα τα άτομα τα οποία δεν διαθέτουν σταθερή εσωτερική δομή και συγκρότηση, δεν έχουν σαφή εικόνα του εαυτού τους, είναι πιο ευάλωτα στο άγχος, ενώ αισθάνονται τον κόσμο απειλητικό και τον εαυτό τους αδύναμο να αντεπεξέλθει στις προκλήσεις που εμφανίζονται. Χωρίς τα κατάλληλα εσωτερικά εφόδια, τα οποία είναι αναγκαία για να διαχειριστούν τα πλήγματα που δέχονται, κατακλύζονται από συµπτώματα πανικού, από φοβίες καθώς και από άλλες αγχώδεις διαταραχές.

Ο πανικός συνίσταται σε αισθήματα οξέος άγχους και φόβου και χαρακτηρίζεται από σωματικά συμπτώματα όπως ταχυπαλμία, εφίδρωση, σφίξιμο στο στομάχι, ζαλάδες, ανεξέλεγκτο τρέμουλο καθώς και ψυχολογικά όπως φόβος θανάτου, τρέλας ή απώλειας ελέγχου, αίσθηση απομάκρυνσης από την πραγματικότητα, σύμφωνα µε το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών (DSM) της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας. Οι αρνητικές σκέψεις που κάνουν τα άτομα κατά τη διάρκεια μίας κρίσης πανικού, έχουν τον χαρακτήρα βεβαιότητας ενώ επιδεινώνουν τα σωματικά συµπτώματα που αισθάνονται, µε αποτέλεσμα να ενισχύονται οι καταστροφικές πεποιθήσεις τους σε έναν αέναο και νοσηρό φαύλο κύκλο. Παρόλο που η αντίδραση του οργανισμού στο άγχος είναι μια φυσιολογική διαδικασία που προετοιμάζει το σώμα για μια επικείμενη απειλή (προετοιμασία για μάχη ή φυγή), η οξύτητα μιας κρίσης πανικού και η µη απελευθέρωση της ενέργειας του οργανισμού σε δράση, την καθιστούν μια πολύ οδυνηρή εμπειρία. Οι άνθρωποι που υποφέρουν, καταλήγουν να αποσύρονται σταδιακά από τις δραστηριότητές τους, να αποφεύγουν συγκεκριμένες τοποθεσίες και καταστάσεις στις περιπτώσεις εκείνες που οι κρίσεις πυροδοτούνται από συγκεκριμένα ερεθίσματα ενώ σταδιακά απομονώνονται γεμάτοι απόγνωση και διαρκή αγωνία για την επόμενη κρίση.

Είναι προφανές πως μια περίοδος κρίσης όπως αυτή που διανύουμε, πυροδοτεί την εμφάνιση και επιδείνωση ψυχοσωματικών συµπτωμάτων στους ανθρώπους που είναι ήδη αποδυναμωμένοι ψυχικά και συναισθηματικά. Το βάρος της κοινωνικοοικονομικής κρίσης πάνω στην ανθρώπινη ψυχοσύνθεση μπορεί να δημιουργήσει όμως και παγίδες: αποδίδοντας οι άνθρωποι στην κρίση τα σημαντικά προβλήματα της ζωής τους, προσωπικά ή οικογενειακά, τα οποία όμως προϋπήρχαν, αποφεύγουν να τα αντιμετωπίσουν. Επικεντρωμένοι να διαχειρίζονται τις αντίξοες συνθήκες της καθημερινότητάς τους, όπως οικονομικά προβλήματα, ανεργία κ.ο.κ. εξαντλούν όλη την ενέργεια και τις δυνάμεις τους σε αυτό το πεδίο δράσης. Αγνοούν όμως ότι η επικέντρωση αυτή καταλήγει να περιπλέκει ακόμη περισσότερο τα πράγματα καθώς παραμελώντας την ενδογενή συναισθηματική τους δυσφορία χάνουν τον προσανατολισμό τους παραμένοντας εγκλωβισμένοι στα αδιέξοδά τους.

Η ψυχοθεραπευτική διαδικασία μπορεί να βοηθήσει στην αναζήτηση αποτελεσματικών τρόπων διαχείρισης κρίσιμων καταστάσεων. Διερευνώντας το άτομο πρώιμες και τραυματικές εμπειρίες, δυσλειτουργικούς ρόλους και συµπεριφορές, εστιάζοντας στις οικογενειακές σχέσεις και στον τρόπο επικοινωνίας µε τους άλλους, μπορεί να συναντήσει τον χαμένο του εαυτό ανασύροντας τις αφανείς του δυνάμεις, εκείνες που θα το βοηθήσουν να διαχειρίζεται τις κρίσεις της ζωής του µε εσωτερική ασφάλεια. Μη επιτρέποντας µε άλλα λόγια στο πέπλο της κοινωνικοοικονομικής κρίσης να συγκαλύψει τα υποβόσκοντα προβλήματα, που εν τέλει αποτελούν και το σημαντικότερο εμπόδιο για την ψυχική ανθεκτικότητα στις δυσκολίες, μπορεί να βρει τρόπους για την αντιμετώπισή τους.

Μέσα από την κλινική µου εμπειρία, διαπιστώνω πως οι άνθρωποι που έχουν εµβαθύνει στα θέματα της ζωής και του εαυτού τους, επιτυγχάνουν πιο εύκολα την εσωτερική συγκρότηση. Συνειδητοποιημένοι και έχοντας αναγνωρίσει μέσα από το ψυχοθεραπευτικό ταξίδι αθέατες πλευρές του εαυτού τους, επιδιώκοντας την αυτογνωσία και τη βελτίωση των σημαντικών σχέσεων της ζωής τους, βλέπουν την παρούσα συγκυρία σαν άλλη μια κρίση της ζωής, την οποία όμως είναι σε θέση να διαχειριστούν χωρίς να χάνουν το κέντρο τους ή να πανικοβάλλονται. Σε έναν κόσμο που συνεχώς αλλάζει, διαπιστώνουν πως η μόνη σταθερά για να διευθετήσουν τη ρευστότητα που προέρχεται από εξωτερικούς παράγοντες, είναι ο εαυτός τους.

Σε αυτό το σημείο θα αναφερθώ στην περίπτωση του Αλέξανδρου, ενός νέου άνδρα 38 ετών, ο οποίος αντιμετωπίζοντας κρίσεις πανικού, προβλήματα στις διαπροσωπικές του σχέσεις και αισθήματα χαμηλής αυτοεκτίμησης, απευθύνθηκε σε µένα ζητώντας βοήθεια. Μέσα στη θεραπευτική διαδικασία, διερευνώντας την προσωπική του ιστορία σε σχέση µε το οικογενειακό πλαίσιο και το ευρύτερο κοινωνικό του περιβάλλον, προσδιορίστηκαν οι δυσκολίες του, οι φόβοι και τα σκοτεινά εκείνα σημεία που συνέβαλαν στη διατήρηση εµπλοκών και δυσλειτουργιών στη ζωή του. Ο Αλέξανδρος δεσμευμένος στη θεραπεία του, επικεντρώθηκε στον εαυτό του επιδιώκοντας να ανακαλύψει την προέλευση των δυσκολιών του ενώ σταδιακά δόμησε μια συνεκτική εικόνα για τον ίδιο και τους ρόλους που αναλάμβανε μέσα στην οικογένειά του αλλά και στο φιλικό και επαγγελματικό του περιβάλλον. Πιο συγκεκριμένα συνειδητοποίησε ότι σε όλες του τις σχέσεις έβαζε τον εαυτό του σε δεύτερη μοίρα, φροντίζοντας τις ανάγκες των άλλων, ένας ρόλος που τον επιβάρυνε συναισθηματικά. Τα διάφορα θέματα που προέκυπταν στην καθημερινότητά του αποτελούσαν πάντοτε για εκείνον πηγή άγχους και απελπισίας, πολύ δε µάλλον οι κρίσιμες καταστάσεις, καθώς ενώ προσπαθούσε να τις ελέγξει δεν τα κατάφερνε. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της θεραπείας του μπόρεσε σταδιακά να διαφοροποιηθεί σε σημαντικό βαθμό από τους προηγούμενους ρόλους του, εστιάζοντας στις ανάγκες του και θέτοντας τα όριά του στους δικούς του ανθρώπους, προστατεύοντας έτσι για πρώτη φορά στη ζωή του, τον εαυτό του.

Κατά τη διάρκεια της έντονης αυτής περιόδου του δημοψηφίσματος, σε μια από τις συναντήσεις µας, εξέφρασε την έκπληξή του για τον τρόπο µε τον οποίο αντιμετωπίζει πλέον την τωρινή κατάσταση: «Νιώθω μια εσωτερική σιγουριά και ασφάλεια πλέον. Έχω αποτινάξει από πάνω µου όσα µε μπέρδευαν και µε ενοχοποιούσαν, τους δυσλειτουργικούς ρόλους που κουβαλούσα στην πλάτη µου σε όλη µου τη ζωή. Παλιότερα θα κατέρρεα αν βρισκόμουν σε μια ανάλογη συγκυρία, τώρα όμως αισθάνομαι πως έχω τη δύναμη και την ενέργεια να τη διαχειριστώ. Παρόλο που ανησυχώ μήπως χάσω τη δουλειά µου, ξέρω πως έχω τα εφόδια να αντιμετωπίσω τις αντιξοότητες χωρίς να πανικοβάλλομαι, γιατί βαθιά μέσα µου νιώθω συγκροτημένος και δυνατός».

Τα λόγια του Αλέξανδρου αποτελούν το ισχυρότερο αντίδοτο στη θλίψη, την αγωνία και την αβεβαιότητα, που αναδύονται σε ανάλογες δύσκολες συνθήκες ενώ δείχνουν έναν δρόμο διαφορετικό από τους άλλους. Μέσα από την πορεία αυτού του νέου άνδρα, έρχεται η επιβεβαίωση πως η επικέντρωση στον εαυτό και η απαλλαγή από τα ενδοψυχικά βάρη είναι ο καλύτερος ενδεδειγμένος τρόπος επίλυσης των δυσκολιών, σ΄αυτές τις δραματικές στιγμές που περνά η χώρα µας. Σε μια τόσο δυσχερή συγκυρία όπου η Ελλάδα χρειάζεται τους πολίτες της για να μπορέσει να ορθοποδήσει και να βγει από το τούνελ, το μεγαλύτερο όπλο για την αντιμετώπιση της απειλής, είναι η ανάληψη της προσωπικής ευθύνης για την εσωτερική συγκρότηση του εαυτού, χωρίς την οποία δεν μπορούμε να βρούμε ατομικές ή συλλογικές λύσεις.

Προς αυτή την κατεύθυνση συνεισφέρουν από τη θέση τους, η πολιτεία µε τις υπηρεσίες ψυχολογικής στήριξης που διαθέτει αλλά και οι ειδικοί της ψυχικής υγείας, οι οποίοι µε ευαισθησία και κατανόηση στέκονται στο πλευρό όσων έχουν ανάγκη προσφέροντας µε την επιστημονική γνώση και εμπειρία τους, βοήθεια και φροντίδα. Οι άνθρωποι που δοκιμάζονται είναι σημαντικό να απευθυνθούν είτε στο περιβάλλον τους, οικογενειακό και φιλικό είτε σε κάποιον ειδικό για στήριξη και βοήθεια χωρίς ενοχές, ντροπή και ενδοιασμούς. Οι δε άνδρες οι οποίοι εξαιτίας συγκεκριμένων χαρακτηριστικών του ρόλου και της ταυτότητάς τους μοιάζει να δυσκολεύονται στη λεκτικοποίηση και έκφραση των συναισθημάτων τους, καλό είναι να συζητάνε όσα τους απασχολούν, επικοινωνώντας τις έγνοιες και τους προβληματισμούς τους, απευθυνόμενοι επίσης στους σημαντικούς άλλους ή σε κάποιον ειδικό.

Η στροφή στον εαυτό, µε την παράλληλη ανάπτυξη ουσιαστικών ανθρώπινων σχέσεων, μπορούν να προσφέρουν μια ασφαλή βάση που θα προστατεύσει τον ελληνικό λαό από την κατάσταση του χάους και της σύγχυσης που επικρατεί γύρω του και τον απειλεί. Παράλληλα θα δημιουργήσει καινούργιες συνθήκες σταθερότητας κάνοντας τον λαό µας να λειτουργήσει σαν μια γροθιά, ώστε όπως και στο παρελθόν έτσι και τώρα να αναδυθεί ζωντανός και πιο δυνατός από την παρούσα δοκιμασία.

———————————————————————————————————————–

                       Περιοδικό ΄΄ Κοινωνική Επιθεώρηση ΄΄ Τεύχος 13 – Νοέμβριος 2015