Από τους επιφανειακούς συμβολισμούς στα βαθιά θεμέλια της τέχνης του «ηγείσθαι».
Ελισάβετ Μπαρμπαλιού
Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια – Οικογενειακή Θεραπεύτρια
Ο όρος «διπλός δεσμός» εισήχθη για πρώτη φορά από τον ανθρωπολόγο Gregory Bateson και τους συνεργάτες του στη δεκαετία του 1950 στα πλαίσια μελετών αλληλοσυσχέτισης της ανθρώπινης επικοινωνίας και της εκδήλωσης της σχιζοφρένειας. Ο διπλός δεσμός είναι μια κατάσταση κατά την οποία το άτομο λαµβάνει αντιφατικά και αλληλοσυγκρουόμενα μηνύματα από ένα σημαντικό πρόσωπο της ζωής του. Πιο συγκεκριμένα το «θύμα» μέσα από τις αντιφάσεις αυτές βιώνει μια πολύπλοκη κατάσταση την οποία δυσκολεύεται να εκφράσει και να ονοματίσει ενώ αδυνατεί να απεγκλωβιστεί από τα δεσμά της. Τα μηνύματα που δέχεται είναι επαναλαμβανόμενα, μπορεί να εκφράζονται άμεσα ή έμμεσα, να είναι λεκτικά ή µη, ενώ σταδιακά εσωτερικεύονται και οδηγούν σε μια διαρκή εσωτερική σύγκρουση λογικής ταξινόμησης µε σοβαρές παθολογικές και δυσλειτουργικές συµπεριφορές. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα που ακολουθεί, προερχόμενο από την κλινική µου παρατήρηση και αφορά το διπλό μήνυμα που δίνει ένας πατέρας στην ενήλικη κόρη του κατά την περίοδο που εκείνη προσπαθεί να αυτονομηθεί. Ο πατέρας αυτός συνήθιζε να την επιβεβαιώνει λέγοντάς της πόσο έξυπνη και ικανή είναι. Όταν όμως εκείνη του ανακοίνωσε πως θέλει να μετακομίσει από το πατρικό σπίτι, εκείνος άρχισε να την αποθαρρύνει έμμεσα, στέλνοντάς της μηνύματα ότι δεν θα τα καταφέρει χωρίς τους γονείς της. Η κόρη βρέθηκε σε μεγάλη σύγχυση και εντελώς παγιδευμένη στα δύο αντιφατικά μηνύματα του πατέρα της για την ικανότητα/ανικανότητά της να διαχειριστεί τη ζωή της και την αυτονομία της, έβγαλε μια κραυγή: «Θα µε τρελάνεις πατέρα».
Στη σημερινή συγκυρία θα μπορούσαμε να παραλληλίσουµε την έννοια του διπλού δεσμού µε την κατάσταση που βιώνει η ελληνική κοινωνία. Η πραγματικότητα που βιώνουμε ως πολίτες αυτής της χώρας, όντας αποδέκτες μιας μακράς σειράς αντιφατικών μηνυμάτων από τους κυβερνώντες, εκφράζεται µε μούδιασμα και σύγχυση, καθώς ο «διπλός δεσμός» μοιάζει να προβάλλει απειλητικά στην αυλόπορτά µας. Η κατάσταση του «διπλού δεσμού» σε όποια μορφή κι αν εμφανίζεται είναι ανάγκη να αναγνωριστεί για να αποφύγουμε το αδιέξοδο και τον εγκλωβισμό που µόνο τραγική κατάληξη μπορεί να φέρει.
Ανειλικρινείς δημόσιες δηλώσεις που στοχεύουν στον εφησυχασμό των πολιτών (π.χ. «λεφτά υπάρχουν»), ειλημμένες αποφάσεις που παρουσιάζονται ως διαπραγματεύσιμες, ο ενδυματολογικός κώδικας του νέου πρωθυπουργού με την ασυνέπεια της πολιτικής του, κ.ο.κ. αποτελούν μερικά μόνο ηχηρά παραδείγματα μιας κατάστασης γεμάτης παράδοξα και οξύμωρα μηνύματα στη σύγχρονη Ελλάδα. Πρόκειται για μηνύματα που διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα και έχουν μεγάλο αντίκτυπο στην ψυχοσυναισθηματική κατάσταση του Έλληνα πολίτη, διαταράσσοντας παράλληλα τις ισορροπίες του κοινωνικού ιστού.
Παρατηρώντας τους συμβολισμούς της νέας κυβέρνησης που σηματοδοτήθηκαν σε ένα πρώτο επίπεδο με ένα ανεπιτήδευτο ενδυματολογικό ύφος, έχει ενδιαφέρον να εξετάσουμε το διπλό δεσμό μέσα από τα διαφορετικά αυτά επικοινωνιακά μηνύματα για το νέο τρόπο αντιμετώπισης των πραγμάτων αλλά και την πραγματικότητα όπως έχει.
Είναι αλήθεια ότι τον πρωθυπουργό χωρίς γραβάτα τον ακολούθησε σχεδόν ολόκληρη η κυβέρνηση. Ο υπουργός των οικονομικών χωρίς γραβάτα, με το πουκάμισο έξω από το παντελόνι, έγινε αντικείμενο επικοινωνιακής επιτυχίας. Δημοσιολόγοι και σχολιαστές ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τα ενδυματολογικά της νέας κυβέρνησης. Ορισμένοι συνέδεσαν τον ενδυματολογικό μανδύα του πολιτικού προσωπικού του ΣΥΡΙΖΑ με μία «μικρή επανάσταση» ενάντια στα σύμβολα της παλιάς κατάστασης πραγμάτων αλλά και τους κανόνες της ευρωζώνης και των δανειστών, καθώς άρχισαν οι πρώτες συζητήσεις και διαπραγματεύσεις. Μάλιστα κάποιοι πίστεψαν ότι τα ενδυματολογικά θα μπορούσαν να αποτελέσουν την «πανοπλία» για να υπερασπισθούμε τις αρχές και τις αξίες μας.
Είναι αλήθεια ότι στην πολιτική ιστορία οι ηγέτες της αριστεράς ακόμη και ενδυματολογικά προσπάθησαν να ταυτιστούν με τις κοινωνικές τάξεις που εκπροσωπούσαν, προβάλλοντας την ύπαρξη ενός βαθύτερου δεσμού ανάμεσά τους και βεβαιώνοντας ότι ερχόμενοι στην εξουσία δεν αλλάζουν. Ιστορικοί ηγέτες (Λένιν, Στάλιν, Μάο, Φιντέλ Κάστρο, Τσε Γκεβάρα κ.α.), ηγέτες εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων καθώς και ηγέτες της Λατινικής Αμερικής (Λούλα κ.α.) προσπάθησαν να ταυτιστούν ενδυματολογικά με τα λαϊκά στρώματα που εκπροσωπούσαν, τουλάχιστον εμφανισιακά. Στη χώρα μας επίσης ιστορικές φιγούρες της αριστεράς (Ζαχαριάδης, Φλωράκης, Κύρκος, Γλέζος κ.α.) δεν συνήθιζαν να φορούν γραβάτα.
Στα ίδια πλαίσια, η σημερινή κυβέρνηση ενσωματώνει στην πολιτική της κώδικες, αξίες και συμβολισμούς της αριστεράς, δηλώνοντας ποικιλοτρόπως, ότι η εξουσία που της έχει δοθεί δε θα αλλοιώσει την ιδεολογία της. Ο πρωθυπουργός χωρίς γραβάτα και χωρίς όρκο στο ευαγγέλιο, έστειλε τα δικά του μηνύματα: ταύτιση με τις συνήθειες των ηγετών της αριστεράς, άρνηση των συμβολισμών της παλιάς τάξης πραγμάτων, συμπόρευση και συναίσθηση στις δύσκολες στιγμές που πέρασε και περνάει ο ελληνικός λαός.
Για να μην αδικούμε όμως το συμβολισμό της γραβάτας ενοχοποιώντας όσους τη φοράνε, χαρακτηρίζοντάς τους ως συντηρητικούς και ανθρώπους της εξουσίας, είναι χρήσιμο να επισημάνουμε και μία διαφορετική άποψη καθώς η γραβάτα σύμφωνα με άλλες ερμηνείες συμβολίζει τη συμμετρία και την ισορροπία. Εκφράζει μία ισόρροπη σχέση ανάμεσα στην ελευθερία και τη δέσμευση. Ο δεμένος κόμπος συμβολίζει το μέτρο και την πειθαρχία ενώ το υπόλοιπο ελεύθερο μέρος της την ελευθερία της ζωής. Αυτά τα στοιχεία σίγουρα αναδεικνύουν ένα διαφορετικό συμβολισμό για τη γραβάτα, ο οποίος όμως εξελίχθηκε μέσα στα χρόνια προσαρμοσμένος στις εκάστοτε κοινωνικοοικονομικές συνθήκες για να πάρει την έννοια της θηλιάς γύρω από το λαιμό που όλοι γνωρίζουμε σήμερα. Εξάλλου οι λίγοι ολιγάρχες του χρήματος και της πραγματικής εξουσίας συνηθίζουν να μη φοράνε γραβάτα.
Η πολιτική, σίγουρα, είναι η τέχνη των συμβολισμών ενώ οι ηγέτες αξιοποιούν τη δημοσιότητά τους για να δώσουν τις δικές τους ιδεολογικές πινελιές τόσο εγχώρια όσο και εκτός συνόρων, στην προσπάθειά τους να αφήσουν το στίγμα τους και να νοηματοδοτήσουν τις πράξεις τους. Η επικοινωνιακή και συμβολική δυναμική της νέας κυβέρνησης, είναι αλήθεια, είχε θετική απήχηση στη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού. Την ίδια στιγμή όμως οι απαιτήσεις των δανειστών και εταίρων μας αυξάνονται υπερβολικά βάζοντας στην κυβέρνηση «τη θηλιά στο λαιμό». Στο πρώτο βήμα μιας τετράμηνης εκεχειρίας για ανεύρεση λύσεων στις απαιτήσεις αυτές, η κυβέρνηση βρίσκεται σε μια κατάσταση αδιεξόδου, μία κατάσταση που όπως λέει ο λαός μας: «μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα».
Μοιάζει μέχρι στιγμής το μήνυμα της αντίστασης που θέλει να περάσει στο λαό να μην είναι εφικτό. Μοιάζει οι συμβολισμοί αυτοί από μόνοι τους, να μην είναι αρκετοί για να βγάλουν τους Έλληνες από το αδιέξοδο. Παρόλο που εμπνέουν και δημιουργούν θετικά συναισθήματα, στην ουσία λειτουργούν ως αυταπάτες, γεμίζοντάς τους φρούδες ελπίδες. Συνεπώς, όχι μόνο δεν τους απαλλάσσουν από τα βαρίδια που κουβαλάνε αλλά τους γεμίζουν άγχος και σύγχυση, βομβαρδίζοντάς τους με αντιφατικά, αλληλοσυγκρουόμενα μηνύματα.
Σήμερα δυστυχώς, οι ηγέτες σε όλο τον πλανήτη και ιδιαίτερα στην Ευρώπη αδυνατούν να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων καθώς στηρίζονται σε σαθρά θεμέλια. Μεγαλωμένοι οι ίδιοι μέσα σε ένα διαστρεβλωμένο αξιακό σύστημα όπου αυτοσκοπός τους είναι η δύναμη του χρήματος, της εξουσίας, των τίτλων και της δόξας, παλεύουν στην πολιτική αρένα με όπλα τους το σκληρό ανταγωνισμό και την κυριαρχία έναντι των “αντιπάλων” τους. Αποστασιοποιημένοι από τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων, επιδιώκουν να καλύψουν μόνο προσωπικά οφέλη και συμφέροντα.
Μεγαλωμένοι σε μία «ορφανή από πατέρες κοινωνία», αγνοώντας τις ανδρικές αρετές και αξίες που διατηρούν έναν ανθρώπινο κόσμο και διευρύνουν τα σύνορα με την αλληλεγγύη και τη συνεργασία, είναι δύσκολο οι σημερινοί ηγέτες να λειτουργήσουν ως πατέρες εθνών. Στερημένοι από τη συναισθηματική πατρική παρουσία και με την αδυναμία των πατέρων τους να συνεισφέρουν ουσιαστικά στη δόμηση του ψυχισμού και της προσωπικότητάς τους, δεν εκπαιδεύτηκαν για τις απαιτήσεις της ζωής και την αντιμετώπιση των κινδύνων. Χωρίς καθοδήγηση δε διδάχτηκαν την αυτοσυγκράτηση, τον αυτοέλεγχο, την ανάληψη της ευθύνης, την αντίσταση στις πιέσεις, την αξιοπρέπεια και την περηφάνεια. Χωρίς θεμέλια και εσωτερική δομή είναι άνδρες ελλιπείς, αποσυνδεδεμένοι πολλές φορές από τις ευαίσθητες και ανθρώπινες πλευρές τους ενώ αναπαράγουν στην πολιτική τους τα οξύμωρα αδιέξοδα της προσωπικής τους ζωής.
Ως εκ τούτου εάν οι συμβολισμοί δεν υποστηριχτούν από εσωτερικά συγκροτημένους άνδρες, από ολοκληρωμένους και ισορροπημένους ηγέτες, αποτελούν έναν επιφανειακό κίβδηλο τρόπο εικονικής διαχείρισης των δύσκολων καταστάσεων.
Άνδρες χωρίς τις παραπάνω αρετές αδυνατούν να διαχειριστούν μεγάλες κρίσεις καθώς και να στηρίξουν βαθύτερες και ουσιαστικότερες κοινωνικές αλλαγές, εγκλωβίζοντας το λαό σε ένα διπλό δεσμό μέσα από τα επικοινωνιακά σύμβολα που χρησιμοποιούν. «Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία», είχε γράψει ο Ανδρέας Κάλβος ένας από τους σημαντικότερους ποιητές μας, ορίζοντας με ακρίβεια τις προϋποθέσεις για να απαλλαγούμε από τα δεσμά μας.
———————————————————————————————————————– Περιοδικό “Κοινωνική Επιθεώρηση” Τεύχος 11 – Ιούνιος 2015