Ελισάβετ Μπαρμπαλιού
Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια – Οικογενειακή Θεραπεύτρια

Σε επίπεδο οικογένειας, οι ανακατατάξεις είναι μεγάλες. Η αλλαγή των ρόλων των δύο φύλων, η ανεξαρτητοποίηση της γυναίκας, η αποδυνάμωση του ρόλου του άντρα, τα διαζύγια, οι μονογονεϊκές οικογένειες, οι καινούργιες μορφές συμβίωσης, καθώς και άλλες μεταβλητές, βρίσκουν απροετοίμαστη την ελληνική οικογένεια. Την αποδυναμώνουν, έτσι ώστε να μη μπορεί να διαχειριστεί τα καινούργια αυτά δεδομένα και την οδηγούν σε αδιέξοδο. Οι γονείς βρίσκονται σε σύγχυση. Νιώθουν ανίσχυροι, φοβισμένοι, θυμωμένοι. Είναι επιπλέον εγκλωβισμένοι, εξαιτίας της οικονομικής τους κατάστασης και δεν μπορούν να ανταποκριθούν όπως θα ήθελαν, στις ανάγκες των παιδιών τους για ασφάλεια, καθοδήγηση και παρότρυνση, εφόδια απαραίτητα για το μέλλον τους.

Η πραγματικότητα όμως που αντιμετωπίζουν και πάλι, χαρακτηρίζεται από βασικές ελλείψεις σε υποδομές και παροχές αλλά και από ένα εκπαιδευτικό σύστημα πιεστικό, με πολλές απαιτήσεις, που αδυνατεί να στηρίξει και να δώσει διεξόδους στα πολλαπλά ζητήματα που προκύπτουν στην τόσο ευαίσθητη όσο και σημαντική φάση της παιδικής και εφηβικής ηλικίας.

Έτσι οι μαθητές σε μεγάλο ποσοστό, σύμφωνα με στοιχεία έρευνας του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου (2007) για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού συστήματος, βιώνουν το σχολείο και την εκπαιδευτική διαδικασία ως πιεστική (58%), κουραστική (68%) και πληκτική (53%). Αποτελέσματα ιδιαίτερα λυπηρά που προβληματίζουν.

Οι γονείς πολλές φορές, λόγω των υψηλών προσδοκιών που έχουν από τα παιδιά τους για επιτυχία, πιέζοντάς τα, τα ωθούν να ξεπεράσουν τον εαυτό τους στη μελέτη, με στόχο την υψηλή βαθμολογία. Επηρεασμένοι όμως παράλληλα από την κρίση που βιώνει η χώρα μας σε οικονομικό, κοινωνικό και αξιακό επίπεδο και φοβισμένοι για το αβέβαιο επαγγελματικό μέλλον των παιδιών τους, εκφράζουν έντονα τη ματαιότητα μιας επιτυχίας τους στο πανεπιστήμιο, δίνοντάς τους έτσι αντιφατικά μηνύματα.

Παράλληλα, το εκπαιδευτικό σύστημα μη έχοντας αναθεωρήσει και αναπροσαρμόσει τις μεθόδους του στα καινούρια δεδομένα και στις ανάγκες των μαθητών, φαντάζει απαρχαιωμένο, φτωχό και στείρο. Οι εκπαιδευτικοί, οι οποίοι στηρίζουν το εκπαιδευτικό οικοδόμημα, μοιάζουν απροετοίμαστοι, αδύναμοι και σαστισμένοι μπροστά στα καινούρια δεδομένα. Πιεσμένοι και αυτοί από την έκρυθμη κατάσταση των μαθητών αλλά και από τις αρνητικές επαγγελματικές και οικονομικές συνθήκες που τους αφορούν, βρίσκονται μόνοι και χωρίς στήριξη να αντιμετωπίσουν όλα αυτά τα προβλήματα που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα της δουλειάς τους.

Ένας επιπλέον επιβαρυντικός παράγοντας που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στα σχολεία, ο οποίος είναι αλληλένδετος αλλά και συνέπεια των παραπάνω δεδομένων και εκδηλώνεται με σοβαρά προβλήματα συμπεριφοράς, είναι το φαινόμενο της σχολικής βίας το οποίο παίρνει καθολικά χαρακτηριστικά.

Η σχολική βία εμφανίζεται με διάφορες μορφές όπως λεκτική (προσβολές, βρισιές κ.α.), σωματική (σπρωξιές, χειρονομίες κ.α.), ψυχολογική (εκφοβισμοί, απειλές κ.α.) αλλά και στο Διαδίκτυο (με e-mail, κ.α.). Έρευνες δείχνουν ότι ο σχολικός εκφοβισμός είναι πλέον ένα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο με το 10% των μαθητών να έχουν υπάρξει θύματα (Sapouna, 2008). Περισσότερο ευάλωτα είναι τα παιδιά εκείνα που είναι ευαίσθητα, διακατέχονται από κάποια μειονεξία σωματική ή διανοητική, προέρχονται από άλλη χώρα και γενικότερα ανήκουν σε μία ομάδα που τα χαρακτηριστικά της διαφέρουν από εκείνα της πλειονότητας. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα παιδιά αυτά δεν θα μοιραστούν το πρόβλημά τους, είτε γιατί αισθάνονται ντροπή, είτε γιατί φοβούνται, με αποτέλεσμα να επαναλαμβάνεται σε βάρος τους η βίαιη συμπεριφορά.

Τέτοιες συμπεριφορές έχουν σοβαρό αντίκτυπο στην εξέλιξη και στον ψυχισμό αυτών των παιδιών, τα οποία διακατέχονται από άγχος και φόβο, μαθαίνουν να μην εμπιστεύονται τον εαυτό τους, απομονώνονται και έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση. Τα αρνητικά ανέκφραστα συναισθήματα επίσης μπορεί να σωματοποιηθούν και να εκδηλωθούν με συμπτώματα όπως έμετοι, ίλιγγοι, πονοκέφαλοι, δυσφορία κ.α., αντιδράσεις που δεν πρέπει να αφήνουν αδιάφορους γονείς και εκπαιδευτικούς. Από την άλλη αναξιοποίητες και άνευ διάγνωσης παραμένουν οι αντιδράσεις και οι συμπεριφορές των θυτών, παραμένοντας και αυτοί αβοήθητοι και στιγματισμένοι.

Το 2001 πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι το πρώτο παγκόσμιο συνέδριο που αφορούσε τη βία στο σχολείο και τις δημόσιες πολιτικές. Στο συνέδριο αυτό, συσχετίστηκε η βία με συγκεκριμένους επιβαρυντικούς παράγοντες, όπως το οικογενειακό περιβάλλον, το σύστημα εκπαίδευσης, ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, η χώρα προέλευσης των μαθητών, το φύλο και άλλους. Υπογραμμίστηκε η ανάγκη για χάραξη δημόσιων πολιτικών που σχετίζονται με τη δημιουργία και υλοποίηση προγραμμάτων πρόληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου, περαιτέρω έρευνα και αξιολόγηση της κατάστασης καθώς τα μέχρι τότε στοιχεία φαίνονταν ανησυχητικά.

Τα τελευταία χρόνια λόγω των δυσμενών κοινωνικών και οικονομικών εξελίξεων, το πρόβλημα χτυπάει δυνατά και την πόρτα μας. Η κατάσταση των παιδιών στην Ελλάδα, όπως αποτυπώνεται σε πρόσφατες εκθέσεις της Unicef, είναι ανησυχητική. Σημειώνεται ότι η παραβατικότητα των ανηλίκων έχει αυξηθεί εντυπωσιακά κυρίως μεταξύ των ετών 2010 και 2011 κατά 53,4%, ενώ ο σχολικός εκφοβισμός έχει αυξηθεί κατά 74% από το 2002 μέχρι το 2010. Επιπλέον οι μαθητές, όντας σε μια ηλικία που αμφισβητεί τα πάντα και δε δέχεται εύκολα το status quo, όταν δε βρουν απαντήσεις στα ερωτήματά τους, ή δεν ικανοποιηθούν οι ανάγκες τους, θα ψάξουν να τις καλύψουν με διαφορετικό τρόπο. Η δύναμη και η ενέργειά τους, οι δυνατότητες και οι δεξιότητές τους, μένοντας αναξιοποίητες, θα «εκραγούν». Θα επιλέξουν τότε τη φυγή, την εκτόνωση ή τη συναισθηματική απομόνωση, με συνέπειες πολλές φορές καταστροφικές αλλά και καθοριστικές για το υπόλοιπο της ζωής τους.

Προβληματισμένοι με την προαναφερθείσα κατάσταση, θα χρειαστεί να τοποθετήσουμε στον αντίποδα τις αξίες που χάσαμε, τα ιδανικά που ξεχάσαμε, τους στόχους που παραμελήσαμε, αν θέλουμε να δούμε αλλαγές. Να τα εντάξουμε με τρόπο δημιουργικό μέσα στη σχολική κοινότητα δίνοντας κίνητρα στα παιδιά μας. Γιατί ο πολυτιμότερος θησαυρός της Ελλάδας είναι τα παιδιά της. Ας τα βοηθήσουμε να θέσουν στόχους, να βρουν ένα καινούριο νόημα και ιδανικά στην “Ώρα Μηδέν” που βρισκόμαστε. Η κοινότητα και η οικογένεια που μέχρι πολύ πρόσφατα αποτελούσαν ένα δίχτυ ασφαλείας λειτουργώντας σαν ένα ανάχωμα στα κενά και τις ελλείψεις της πολιτείας, θα χρειαστεί να επαναπροσδιορίσουν το ρόλο και τη σημαντικότητά τους, αναλαμβάνοντας ξανά ενεργό συμμετοχή σε αυτή την προσπάθεια αναβάθμισης του ελληνικού σχολείου.

Εναλλακτικές μπορούμε να προτείνουμε πολλές, όπως επιμόρφωση των καθηγητών ώστε να είναι προετοιμασμένοι να διαχειρίζονται δύσκολες καταστάσεις, σχεδιασμό και υλοποίηση μιας πολιτικής του κάθε σχολείου που να επικεντρώνεται στο θέμα της βίαιης συμπεριφοράς, αναβάθμιση στον τρόπο διδασκαλίας ώστε να είναι πιο ελκυστικός, δημιουργία θετικού κλίματος με δραστηριότητες εξωσχολικές, με συνεργατικές δράσεις μεταξύ των μαθητών, με μεγαλύτερη εμπλοκή των συλλόγων γονέων, αλλά το πρόβλημα δεν εξαντλείται εκεί.

Το σχολείο μπορεί να γίνει μια ανοιχτή αγκαλιά, που να χωράει ανεξαιρέτως όλα τα παιδιά και να τους προσφέρει τα εφόδια εκείνα που θα τα βοηθήσουν να σταθούν στη ζωή με αξιοπρέπεια. Αρκεί όμως να το αγκαλιάσουμε κι εμείς: γονείς, εκπαιδευτικοί και ειδικοί. Να το στηρίξουμε, να το φροντίσουμε και να συμβάλλουμε στην αναβάθμισή του. Να εμπλακούμε ο καθένας από τη μεριά του, προσφέροντας τις γνώσεις και την εμπειρία του, αλλά και ανακτώντας τη χαμένη πίστη που χωρίς αυτή δε θα μπορέσουμε να καταφέρουμε τίποτα.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

• Δασκαλάκης, Δ. Α. ΕΚΘΕΣΗ: Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (2013) -για λογαριασμό της Ελληνικής Επιτροπής της Unicef.
• Ματσόπουλος, Α. (Προσωπική επικοινωνία, Οκτώβριος 2006, 2007) Σεμινάρια Διαχείρησης της Συμπεριφοράς στη Σχολική Τάξη: Οργάνωση Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.
• Sapouna, M. (2008) Bullying in Greek primary and secondary schools, School Psychology International, 29(2), 199-213.

———————————————————————————————————————–

Περιοδικό “Κοινωνική Επιθεώρηση” Τεύχος 2 – Σεπτέμβριος 2013