Της Ελισάβετ Μπαρμπαλιού

Η παράλληλη αλλά συγχρόνως μοναχική διαδρομή, που έχουν διανύσει τα δύο φύλα από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας, είναι τόσο δαιδαλώδης όσο και μακρινή και αντανακλά, σε μεγάλο βαθμό, την πολυκύμαντη ιστορία του ανθρώπινου γένους μέσα στον χρόνο. Έχοντας περάσει «δια πυρός και σιδήρου», η σχέση των δύο φύλων μετασχηματίζεται διαρκώς, καθώς ζυμώνεται μέσα στις εκάστοτε ιστορικές και κοινωνικοοικονομικές συνθή- κες, σε μια προσπάθεια προσαρμογής της στον κόσμο που την περιβάλλει. Τις τελευταίες δεκαετίες, οι ανατροπές που έχουν επέλθει στις διαφυλικές σχέσεις, εξαιτίας των επιτευγμάτων της επιστήμης, των νέων φιλοσοφικών και ιδεολογικών ρευμάτων της Δύσης και των συνεχών κοινωνικών αγώνων για την κατοχύρωση βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων της γυναίκας, είναι τόσο μεγάλες, που μας φέρνουν αντιμέτωπους με προκλήσεις, τις οποίες καλούμαστε να διαχειριστούμε με προβληματισμό και περισυλλογή.

Για αιώνες, οι κοινωνικές θέσεις, οι ρόλοι και κατ’ επέκταση οι αρμοδιότητες των δύο φύλων ήταν κατανεμημένες και διαιρεμένες σε δύο ξεχωριστές σφαίρες δραστηριοτήτων. Οι άνδρες, ως πατριάρχες, κατείχαν την εξουσία της δημόσιας σφαίρας ενώ οι γυναίκες περιορίζονταν στην ιδιωτική, γεγονός που οριοθετούσε και όριζε τις μεταξύ τους σχέσεις. Πιο συγκεκριμένα, οι άνδρες βρίσκονταν στο υψηλότερο σκαλοπάτι της κοινωνικής ιεραρχίας, απολαμβάνοντας περισσότερα δικαιώματα και προνόμια σε σχέση με τις γυναίκες, καθώς είχαν άμεση πρόσβαση στην πολιτική, στην παραγωγή και στην εκπαίδευση. Ακόμη και στην ιδιωτική σφαίρα όμως, η οποία εθεωρείτο ότι «ανήκε» στις γυναίκες, την πρωτοκα- θεδρία την είχαν οι άνδρες, που μέσα από τον ρόλο του pater familias έλεγχαν και αποφάσι- ζαν για όλα τα ζητήματα του σπιτιού, από τα οικονομικά μέχρι τη συμπεριφορά των παιδιών και των συζύγων τους.

Με την εκβιομηχάνιση των κοινωνιών το σκηνικό άρχισε να μεταβάλλεται άρδην, καθώς στην επιφάνεια ήρθε η πολυπλοκότητα μιας νέας τάξης πραγμάτων, με καινούργιες θέσεις εργασίας και κατ’ επέκταση νέους ρόλους, νόρμες και αξίες. Εξαιτίας δε των πολέμων (π.χ. πρώτος και δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος) πρόεκυψαν ανάγκες για φτηνό εργατικό δυναμικό, κενό το οποίο γέμισαν οι γυναίκες βγαίνοντας μαζικά στην παραγωγή. Την εικόνα των αλλαγών πλαισίωσε το κίνημα του φεμινισμού, το οποίο εμφανίστηκε περί τα μέσα του 19ου αιώνα, διεκ- δικώντας ίσα πολιτικά δικαιώματα με τους άνδρες, αξιώσεις που σταδιακά εξαπλώθηκαν στην παιδεία, στην έμμισθη εργασία, στη γενετήσια ζωή και αλλού, προωθώντας σημαντικές μεταβολές στη σχέση των δύο φύλων.

Στη χώρα μας οι κοινωνικές αλλαγές άργησαν να έρθουν εξαιτίας της επί τέσσερις αιώνες κυριαρχίας της οθω- μανικής αυτοκρατορίας αλλά και των αέναων πολέμων που ακολούθησαν και μάστισαν τον τόπο. Μέσα σε τόσο δυσμενείς συνθήκες, όπου η επιβίωση αποτελούσε προτεραιότητα, το μορφωτικό επίπεδο των Ελλήνων παρέ- μενε χαμηλό ενώ τα αυστηρά παραδοσιακά ήθη καθόριζαν τις αρμοδιότητες και τους ρόλους των δύο φύλων. Το αποτέλεσμα ήταν η αδιαμφισβήτητη διατήρηση και διαιώνιση των διαφυλικών ανισοτήτων, ως καθημερινός τρόπος συνδιαλλαγής των ζευγαριών και των οικογενειών τους. Έτσι, παρά τις πρωτοβουλίες της Καλλιρόης Παρρέν1 αλλά και πολλών ακόμη μετέπειτα γυναικείων οργανώσεων, οι οποίες αποσκοπούσαν στην αφύπνιση της ελληνικής κοινωνίας απαιτώντας τον εξανθρωπισμό ουσιαστικά της γυναικείας οντότητας και αξιοπρέπειας, η συνταγματική κατοχύρωση της ισότητας των φύλων έγινε μόλις το 1975 με την αναθεώρηση του Συντάγματος 2 . Οι νομοθετικές αλλαγές που ακολούθησαν, το 1983, αφορούσαν αλλαγές στο οικογενειακό δίκαιο περιλαμβάνοντας ρυθμίσεις, όπως την κατάρ- γηση της προίκας, την από κοινού συμφωνία των μελλονύμφων για τη σύναψη γάμου, τη μη υποχρε- ωτική μεταβολή στο επώνυμο της συζύγου, κ.ο.κ. Το ζήτημα της ισότητας των φύλων συναντούσε για δεκαετίας σθεναρές αντιστάσεις ως προς τη διευθέ- τησή του, καθρεφτίζοντας στερεοτυπικές αντιλήψεις και κοινωνικές αξίες αιώνων, οι οποίες ήταν ενσω- ματωμένες στη συλλογική ταυτότητα των Ελλήνων.

Το ζευγάρι, σήμερα, μπροστά στην κρίση των αξιών.

Στις σημερινές αστικές πλουραλιστικές κοινωνίες οι έντονες διαφοροποιήσεις, που προέκυψαν στη σχέση των δύο φύλων λόγω των ραγδαίων κοινωνικών μεταβολών και εκσυγχρονισμών στους θεσμούς και στους νόμους, επηρέασαν συμπεριφορές και ρόλους χωρίς συγχρόνως να γίνουν αντικείμενο βαθύτερης νοητικής και συναισθη- ματικής επεξεργασίας σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο (Γεώργας, 1995). Ως εκ τούτου, η έλλειψη ομαλής προ- σαρμογής στο καινούργιο επέδρασε διαβρωτικά στη σχέση των δύο φύλων.

Το πέρασμα των ζευγαριών, από το παραδοσιακό- πατριαρχικού τύπου «σχετίζεσθαι» σε ένα πιο ισότιμο και συντροφικό «μαζί», συνοδεύτηκε με σύγχυση στους ρόλους και δυσλειτουργίες στη μεταξύ τους επικοινωνία. Οι συγκρούσεις και οι προστριβές στις διαπροσωπικές σχέσεις, που αφορούσαν θέματα αυτονομίας, εμπιστοσύνης, αλληλοσεβασμού, ισότιμου καταμερισμού ευθυνών, επικοινωνίας και προσδοκιών, εξέφραζαν κατ’ ουσίαν σημαντικές αναθεωρήσεις σε βαθιές αξίες και «πιστεύω». Η νέα πολιτισμική πραγματικότητα που αναδυόταν ερχόταν σε ρήξη με την προηγούμενη ισορροπία και, όπως κάθε τι καινούργιο, εμπεριείχε το επώδυνο συναίσθημα ενός απροσδιόριστου μέλλοντος (Δραγώνα,1995).

Στην ελληνική κοινωνία η αποδόμηση των παραδοσιακών αξιών στη σχέση των δύο φύλων αποτυπώθηκε στις εναλλακτικές μορφές συμβίωσης (π.χ. ελεύθερη συμβίωση χωρίς γάμο), στον ολοένα αυξανόμενο αριθμό διαζυγίων και κατ ́ επέκταση μονογονεϊκών οικογενειών, στις οικογένειες δεύτερου γάμου, κ.ο.κ. Ο σκοπός της ύπαρξης της οικογένειας αναθεωρήθηκε κι αυτό οδήγησε στον επαναπροσδιορι- σμό των ρόλων των δύο φύλων και των αρμοδιοτήτων τους. Πιο συγκεκριμένα, η κοσμοθεωρία της παραδοσιακής οικογένειας που στηρίχτηκε στην πεποίθηση ότι ο γάμος και η απόκτηση παιδιών είναι ο προορισμός του ανθρώπου, έδωσε τη σκυτάλη στην πυρηνική οικογένεια, η οποία αποκτούσε νόημα ύπαρξης μέσα από το παιδί, για να μεταβούμε στο σύγχρονο ζευγάρι, το οποίο θεωρεί ότι σκοπός του γάμου είναι η δημιουργία μιας καλής λειτουργικής σχέσης. Παρόλο όμως που οι νέοι αγωνίζονται να θέσουν το θέμα ‘’σχέση’’ σε νέες βάσεις παρατηρούμε ότι διατηρούν μέσα τους ζωντανά βιώματα που συνδέονται τόσο με την παραδοσιακή όσο και την πυρηνική οικογένεια (Κατάκη,1998).

1: Η Καλλιρόη Παρρέν (1861-1940), υπήρξε η πρώτη δημοσιογράφος, εκδότρια και φεμινίστρια στην Ελλάδα. Ανέπτυξε σπουδαίο φιλανθρωπικό έργο ενώ εγκαινίασε το πρώτο συνέδριο γυναικείων οργανώσεων στην Ελλάδα το 1921.

2: Βάσει του άρθρου 4, παράγραφος 2: «Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις»

Το παλιό με το καινούργιο συνυπάρχουν σε ενδοψυχικό επίπεδο, με αποτέλεσμα τα δύο φύλα να οδηγούνται σε εσωτερικές συγκρούσεις, αντιφάσεις και αμφισημίες, που εκφράζονται μέσα από τον ανταγωνισμό, την ανασφάλεια, την αβεβαιότητα. Παρατηρούμε με ενδιαφέρον πως ενώ οι γυναίκες εισέρχονται στην κοινωνία με διαφορετικό ρόλο, ως μορφωμένες και εργαζόμενες, έχοντας την ευκαιρία να παίρνουν αναγνώριση ή να βρίσκουν την αυτοπραγμάτωση με διαφορετικούς πλέον τρόπους, συνεχίζουν να διεκδικούν σθεναρά την αποκλειστική σχέση με τα παιδιά τους παραγκωνίζοντας, πολλές φορές, τον άνδρα τους μπροστά στον κίνδυνο να χάσουν τον ρόλο τους (Μπαρμπαλιού, 2014). Από την άλλη παρατηρούμε τους άνδρες, οι οποίοι συμφωνούν με την ισότητα των φύλων, στην πράξη, να θεωρούν τη φροντίδα των παιδιών και του νοικοκυριού, αποκλειστικές ευθύνες των γυναικών. Οι καταγραφές είναι τόσο βαθιά ριζωμένες, έτσι ώστε μια γενιά να μην είναι αρκετή για να τις ανατρέψει και να τις αναθεωρήσει ολοκληρωτικά.

Το αβυσσαλέο χάσμα της συναισθηματικής αποξένωσης και δυσπιστίας που προϋπήρχε ήδη ανάμεσα στα δύο φύλα, εδώ και αιώνες, μοιάζει να διατηρείται στις μέρες μας μέσα από την αδιαμφισβήτητη πεποίθηση, και από τις δύο πλευρές, ότι δεν γίνονται κατανοητές και σεβαστές οι επιθυμίες και τα συναισθήματα του ενός από τον άλλον. Ο φόβος να χάσει κανείς τον εαυτό του μέσα στην τριβή της καθημερινότητας καθώς και η έλλειψη συναισθηματικής πληρότητας από τη συντροφική σχέση οδηγούν τα ζευγάρια σε αδιέξοδο. Η ακαμψία που παρατηρείται, ακόμη και σήμερα, στην αναθεώρηση πάγιων αντιλήψεων για το πώς είναι ή πώς θα έπρεπε να είναι οι άνδρες και οι γυναίκες μέσα στη σχέση στερεί από τα ζευγάρια την προοπτική της συμφιλίωσης μεταξύ τους.

Το σύγχρονο ζευγάρι χρειάζεται να διανύσει έναν δρόμο άγνωστο μέχρι σήμερα: από τη μοναξιά αιώνων σε ένα καινούργιο και εντελώς αδιευκρίνιστο «μαζί», που δεν μοιάζει να είναι εύκολο. Οι άνδρες, έχοντας εκπαιδευτεί να αντιμετωπίζουν μόνοι τους τις δύσκολες καταστάσεις της ζωής τους και να αποφασίζουν εκείνοι για όλα, μπροστά στα νέα δεδομένα της ισότιμης συμβίωσης και των ανατροπών, όπου πολλές φορές οι γυναίκες βρίσκονται σε ανδρικούς μέχρι πρότινος ρόλους, νιώθουν σαστισμένοι καθώς καλούνται να αναλάβουν, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, ρόλους και ευθύνες για τις οποίες δεν είχαν προετοιμαστεί. Παρατη- ρούμε σήμερα, στην περίοδο της οικονομικής κρίσης που διανύουμε, πρωτόγνωρα φαινόμενα: πολλές γυναίκες να εργάζονται και οι άνδρες, λόγω της ανεργίας, να αναπλη- ρώνουν κατεξοχήν γυναικείους ρόλους, όπως την φροντίδα των παιδιών και του νοικοκυριού. Μέσα σε αυτό το κλίμα κλονίζονται η περηφάνια και ο ανδρισμός τους, καθώς αδυνατούν να ανταποκριθούν ικανοποιητικά στα προβλήματα που προκύπτουν, νιώθοντας αποδυναμω- μένοι. Οι γυναίκες από την άλλη, έχοντας προσαρμοστεί και εξελιχθεί στις κοινωνικές αλλαγές, πιο γρήγορα σε σχέση με τους άνδρες, προσδοκούν και απαιτούν σχέσεις συναισθηματικής επικοινωνίας, μοιράσματος και συνερ- γασίας, κάτι άγνωστο για τους άνδρες, καθώς εκείνοι σκοντάφτουν πάνω στον τοίχο της προσωπικής τους σύγχυσης και αμηχανίας με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συγκρούσεις και προβλήματα στη μεταξύ τους σχέ- ση. Προβληματισμένες συνειδητοποιούν την ανάγκη τους να διαχειριστούν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν με διαφορετικό τρόπο, με αποτέλεσμα να στρέφονται στους ειδικούς της ψυχικής υγείας αναζητώντας εναλλακτικές, ενθαρρύνοντας ταυτόχρονα και τον σύντροφό τους να ακολουθήσει το παράδειγμά τους.

Η επιλογή συντρόφου.

Η επιλογή συντρόφου, ενώ πολλές φορές μοιάζει να βασίζεται σε γνωρίσματα όπως φυσική έλξη, ευφυΐα, οικονομική ευχέρεια, μόρφωση, κ.ο.κ., στην πραγματικότητα βασίζεται σε βαθύτερους λόγους. Άνδρες και γυναίκες προσδοκούν πλέον ενδόμυχα την κάλυψη των συναισθηματικών τους αναγκών, καλύπτοντας πολλές φορές τα κενά που δημιουργήθηκαν σε διάφορες φάσεις του κύκλου ζωής τους από τους σημαντικούς άλλους. Η ασυνείδητη επιθυμία και προσδοκία για την εκπλήρωση των αναγκών αυτών έρχεται πολλές φορές σε σύγκρουση με την πραγματικότητα, δυσχεραίνοντας τη σχέση. Κουβαλώντας ο καθένας και τις αθέατες πλευρές του, όπως πεποιθήσεις, αξίες, βιώματα και καταβολές, που αποκτήθηκαν στην πορεία της ζωής του, εύλογο είναι να τις προβάλλει και μέσα στη συντροφική σχέση, επηρεάζοντας την ποιότητα και τη λειτουργικότητά της.

Πολλά από τα γνωστικά σχήματα, που κουβαλούν τα σύγχρονα ζευγάρια για τους ρόλους των φύλων, προέρχονται από τις οικογένειες καταγωγής τους με αποτέλεσμα η επιλογή συντρόφου καθώς και η μελ- λοντική διαμόρφωση της συντροφικής τους σχέσης να φιλτράρεται ασυνείδητα μέσα από αυτά. Καθώς το οικογενειακό περιβάλλον αποτελεί το πρώτο πεδίο κοι- νωνικοποίησης του παιδιού, με τους γονείς να αποτελούν τα πρωταρχικά πρότυπα των δύο φύλων, τον ανδρικό/ πατρικό και τον γυναικείο/μητρικό ρόλο, η επίδραση μοιάζει αναπόφευκτη. Πιο αναλυτικά, τα μοντέλα συ- μπεριφοράς που αναπτύσσουν τόσο η μητέρα όσο και ο πατέρας, έχοντας αφομοιωθεί και εσωτερικευτεί ως στά- σεις, αντιλήψεις, πρότυπα ρόλων και σχέσεων ανάμεσα στα δύο φύλα, αναπαράγονται στις δικές τους συντροφι- κές σχέσεις όταν ενηλικιωθούν. Παρατηρώντας τη σχέ- ση των γονιών τους, τα παιδιά μαθαίνουν τον τρόπο που επικοινωνούν και συνδιαλέγονται τα δύο φύλα, μέσα από τη διαχείριση των διαφορών τους καθώς και «το πώς» να συμβιώνουν με αλληλοσεβασμό και ισοτιμία. Αυτή ηπρώτη γνωριμία και μύηση, στη σχέση με το άλλο φύλο, αποτελεί ένα από τα πιο κρίσιμα σημεία στην προσωπική και ψυχοσυναισθηματική τους εξέλιξη και ισορροπία, καθώς θα αποτελέσει μια εσωτερική πυξίδα για την επιλογή συντρόφου αλλά και για μια αρμονική συμβίωση.

Προς μια εναρμονισμένη συντροφική ζωή.

Η περίοδος που διανύουμε, παρά τις δυσκολίες, τις αντιφάσεις και τις αντιξοότητες που κουβαλάει, καλ- λιεργεί και εξομαλύνει ένα κλίμα συμφιλίωσης και συγκερασμού των διαφορετικών οπτικών των δύο φύλων. Οι οδυνηρές εμπειρίες και τα αρνητικά βιώματα που απόκτησαν οι σύντροφοι από τη μεταξύ τους σχέση στο διάβα του χρόνου μοιάζει, περισσότερο από ποτέ, αξι- οποιήσιμη στο παρόν. Οι άνδρες, έχοντας βιώσει τη φεμινιστική επανάσταση, ξεκίνησαν να προβληματίζονται για τις ίδιες τους τις ανδρικές αξίες, ενώ έμαθαν να ανακαλύπτουν ομοιότητες, κοινές συγκινήσεις με το άλλο φύλο, κάτι που τους ήταν αδιανόητο σε άλλες εποχές. Οικειοποιούνται τις «γυναικείες αξίες», όπως την αγάπη, την ειρήνη, την τρυφερότητα ενώ απορρίπτουν τις λεγόμενες ανδρικές (Πρυτεντύ, 1998). Η Badinder (1994), μιλάει για την έλευση του συμφιλιωμένου άνδρα, ο οποίος θα γεν- νηθεί μέσα από μια μεγάλη πατρική επανάσταση.

Η κλινική μου εμπειρία με ζευγάρια, οικογένειες και ομά- δες επιβεβαιώνει το γεγονός ότι τα δύο φύλα, αναζητώ- ντας πλέον τις λύσεις μέσα τους, πορεύονται τον δρόμο της συμφιλίωσης. Πιο συγκεκριμένα μέσα στις μικτές θεραπευτικές ομάδες μπορεί κανείς να διακρίνει το ταξίδι των δύο φύλων από το μακρινό παρελθόν σε ένα διαφορετικό παρόν. Κάτω από ασφαλείς συνθήκες, η συνύπαρξη ανδρών και γυναικών φέρνει στην επιφάνεια τις αμφιταλαντεύσεις και τα αδιέξοδα στη μεταξύ τους σχέση, καταστάσεις που προέρχονται από δυσλειτουργικές επικοινωνίες, προκαταλήψεις, οικογενειακές καταβολές και πρώιμες εγγραφές. Μέσα όμως από την ανοιχτή επικοινωνία και έκφρα- ση των συναισθημάτων τους, τα δύο φύλα γνωρίζονται εκ νέου και συνδέονται σε νέες βάσεις, δίνοντας νέα πνοή στη σχέση τους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση μιας νέας γυναίκας, η οποία συμμετέχοντας σε μικτή θεραπευτική ομάδα αμφισβητούσε, για καιρό, τους άνδρες σε μια ασυνείδητη προσπάθεια να τους κρατήσει μακριά της, προστατεύοντας έτσι τον εαυτό της από τραύματα του παρελθόντος. Κατά τη διάρκεια της θερα- πευτικής διαδικασίας, ακούγοντας τους άνδρες να επικοινωνούν τους φόβους και τις αγωνίες τους, μπόρεσε να κατανοήσει πολλές από τις αθέατες πλευρές τους, αποκτώντας μια διαφορετική οπτική για εκείνους. Το ίδιο βέ- βαια συμβαίνει και από την πλευρά των ανδρών. Πολλοί άνδρες αναθεωρούν τις αντιλήψεις τους για το γυναικείο φύλο όταν ακούνε τις γυναίκες να αφηγούνται τις δικές τους προσωπικές ιστορίες, μοιραζόμενοι μαζί τους τις βαθύτερες σκέψεις και προβληματισμούς τους. Στον μικρόκοσμο της θεραπευτικής ομάδας τα δύο φύλα πορεύονται προς τη συμφιλίωση. Ακούνε ο ένας τον άλλον, επικοινωνούν με ειλικρίνεια τις διαφορές τους, αναγνωρίζουν τα καλά και θετικά τους στοιχεία ενώ αποδέχονται τη διαφορετικότητά τους.

Επίλογος

Τα δύο φύλα διαμορφώνουν από κοινού το νέο «μαζί», με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι απαλλαγμένο από τις κληρονομιές του παρελθόντος. Αναγκαία προϋπόθεση είναι να αφουγκράζονται ο ένας τις ανά- γκες του άλλου, να σέβονται εκατέρωθεν την ατομικότητα και τη διαφορετικότητά τους αξιοποιώντας τις ικανότητες και τα χαρίσματά τους. Με αυτόν τον τρόπο εμπλουτίζεται η σχέση και ενδυναμώνεται η αρμονική συμβίωση. Όταν στη σχέση του ζευγαριού υπάρχει αγάπη, επικοινωνία, ειλικρίνεια, σεβασμός, τότε το ζευγάρι μπορεί να απολαύσει τη συνύπαρξη, τον έρωτα, τη συντροφικότητα, χτίζοντας παράλληλα αυτό το νέο «μαζί».

Βιβλιογραφία

• Badinter, E. (1994). XY Η ανδρική ταυτότητα. Αθήνα: Κάτοπτρο.
• Γεώργας, Δ. (1995). Αξίες και διαφυλικές σχέσεις.
Στο Ι. Παρασκευόπουλος κ.α. (επιμ.) Διαφυλικές Σχέσεις, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.
• Δραγώνα, Θ. (1995). Η αντίληψη του εαυτού και οι διαφορές των φύλων. Στο Ι. Παρασκευόπουλος κ.α. (επιμ.) ΔιαφυλικέςΣχέσεις, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.
• Κατάκη, Χ. (1998). Οι τρεις ταυτότητες της ελληνικής οικογένειας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Μπαρμπαλιού, Ε., Εισχωρώντας στα άδυτα της σχέσης μητέρας – γιου: προσδοκίες, ρόλοι και καινούργιες οπτι- κές, στη διημερίδα του Εργαστηρίου Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων, Η ελληνική οικογένεια 30 χρόνια μετά, Αθήνα, 6-7 Δεκεμβρίου, 2014.
• Πρυνεντύ, Ζ. (2008 [1998]). Το γυναικείο κίνημα και η γέννηση του νέου άνδρα: Προς μια εκθήλυνση των ηθών. Στο: Ιωάννης Ν. Παρασκευόπουλος, Ηλίας Μπεζεβέγκης,

Νικόλαος Γιαννίτσας & Αρετή Καραθανάση(επιμ.). Διαφυλικές Σχέσεις: Εισηγήσεις στο Σεμινάριο Κατάρτισης

Εκπαιδευτικών – Στελεχών σε θέματα Σεξουαλικής Αγωγής και Ισότητας των Φύλων. Τόμος Β’(σ. 51 -55). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

—————————————————————————————————————————————————-Περιοδικό ΄΄Κοινωνική Επιθεώρηση ΄΄ Τεύχος 26 – Iούλιος- Αύγουστος 2017