Ελισάβετ Μπαρμπαλιού
Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια – Οικογενειακή Θεραπεύτρια

Στην εξέλιξη των ανθρώπινων σχέσεων, ο ρόλος του πατέρα επηρεαζόμενος από τις εκάστοτε κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες μεταβαλλόταν διαρκώς, η ανάγκη όμως του παιδιού για πατέρα παρέμενε πάντα η ίδια. Από τις πατριαρχικές κοινωνίες όπου ο πατέρας είχε ρόλο εξουσίας και ελέγχου στην οικογένειά του, περάσαμε στον απόντα πατέρα της βιομηχανικής επανάστασης, ο οποίος δούλευε πολλές ώρες εκτός σπιτιού για να προσφέρει αγαθά στην οικογένεια. Ακολούθησε η εποχή της επανάστασης του γυναικείου φύλου, κατά τη διάρκεια της οποίας η γυναίκα μπήκε δυναμικά στον εργασιακό χώρο, με αποτέλεσμα και τα δύο μέλη του ζευγαριού να συνεισφέρουν πλέον στο μεγάλωμα των παιδιών. Καταλήγοντας στη σημερινή πραγματικότητα, όπου λόγω της οικονομικής κρίσης, συναντάμε συχνά τη γυναίκα να δουλεύει και τον άντρα άνεργο στο σπίτι, κατάσταση που βιώνεται από τον ίδιο σαν μια μεγάλη αποτυχία και συνοδεύεται από απώλεια αυτοεκτίμησης και την αίσθηση αναξιότητας και υποβιβασμού. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ο άντρας αναπόφευκτα αναλαμβάνει τη φροντίδα του σπιτιού και των παιδιών, αφού είναι αυτός που πλέον μένει στο σπίτι. Αυτή η δυσάρεστη εξέλιξη, έχει κατά την άποψή μας και τη θετική της πλευρά καθώς κινητοποιεί τον άντρα να καλύψει τις ανησυχίες και τις ανάγκες που προκύπτουν από την κρίσιμη αυτή κατάσταση και που καθρεφτίζονται κατά συνέπεια και στα παιδιά, δίνοντάς του έτσι έναν ουσιαστικό ρόλο στην οικογένεια.

Στις σημερινές αντίξοες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που δοκιμάζουν και κλυδωνίζουν τις ζωές όλων, ο πατρικός ρόλος φαντάζει πιο απαραίτητος από ποτέ. Ο πατέρας είναι εκείνος που θα μεταδώσει την πίστη και τη δύναμη που έχει ο ρόλος του και θα εμφυσήσει την ελπίδα, προσφέροντας ένα καταφύγιο προστασίας. Η ενεργός συμμετοχή του σε όλα τα στάδια της ζωής και της ανάπτυξης του παιδιού του είναι σημαντική, καθώς δρα πολυεπίπεδα και φαίνεται να έχει διττό ρόλο. Ο πατέρας συμβάλλει έμπρακτα στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και στη συγκρότηση του εαυτού του παιδιού ενώ παράλληλα με τη συμμετοχή του, ανακαλύπτει και ο ίδιος κομμάτια του δικού του εαυτού, άγνωστα μέχρι εκείνη τη στιγμή ή καλά κρυμμένα, αλλά σημαντικά και απαραίτητα και στη δική του ζωή.

Ήδη κατά την προγεννητική περίοδο, με την τρυφερότητα και τη φροντίδα του προς τη μέλλουσα μητέρα, προσφέροντας ένα περιβάλλον αγάπης και στήριξης, μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στην ήρεμη και υγιή ανάπτυξη του εμβρύου. Καθώς μελετάται η ενδομήτρια ζωή όλο και περισσότερο τις τελευταίες δεκαετίες από διάφορα επιστημονικά πεδία, όπως η Νευροψυχολογία και η Αναπτυξιολογία, διαπιστώνεται ότι η ιδιοσυγκρασία και η ψυχοσωματική συγκρότηση του εμβρύου, ξεκινάνε από το πρώτο αυτό στάδιο. Το χάδι του άντρα στη γυναίκα, τα τρυφερά του λόγια, μια μελωδία του, της προσφέρουν συναισθηματική ηρεμία και τροφοδοτούν το έμβρυο. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα ενός νέου πατέρα, ο οποίος μας περιέγραψε σε φάση προσωπικής ενδοσκόπησης και αυτογνωσίας, την έκπληξη και τη συγκίνησή του, όταν είδε το νεογέννητο μωρό του να στρέφει το κεφάλι του ενστικτωδώς προς εκείνον ψάχνοντας τον, αφού όπως φαίνεται αναγνώρισε τον ήχο της φωνής του, ανάμεσα στην ευρύτερη οικογένεια που είχε παρευρεθεί για να το καλωσορίσει. Αυτή η στιγμή σηματοδότησε την απαρχή της σχέσης με το γιο του αλλά και κινητοποίησε την ανάγκη του να δημιουργήσει μια καλή σχέση με το δικό του πατέρα, σαν ενήλικος πια.

Από την εμπειρία μας μπορούμε να πούμε ότι, όταν στο περιβάλλον της εγκύου κυριαρχεί φόβος, ανασφάλεια, μοναξιά ή έλλειψη στήριξης από το σύντροφο, είτε λόγω απουσίας του, είτε εξαιτίας κακής επικοινωνίας που εκδηλώνεται με εντάσεις και συγκρούσεις, η επίδραση αυτών στο έμβρυο είναι άμεση και καθοριστική. Πιο συγκεκριμένα, τα αρνητικά συναισθήματα της προκαλούν συναισθηματική αναστάτωση, που βιολογικά μεταφράζεται σε συγκεκριμένες χημικές ουσίες οι οποίες καταλήγουν να επιδρούν στον εγκέφαλο του εμβρύου, με πιθανές αρνητικές συνέπειες όπως, επιβράδυνση στην ψυχοκοινωνική του ανάπτυξη, τη μετέπειτα εμφάνιση χρόνιων ασθενειών, ψυχικών διαταραχών κ.ο.κ.

Κατά τη βρεφική ηλικία, όπου αναπτύσσονται ταχύτατα όλες οι λειτουργίες του παιδιού (γνωστικές, συναισθηματικές, αισθητηριακές, κινητικές, γλωσσικές κ.ο.κ.) η ενασχόληση του πατέρα μαζί του, παράλληλα με τη μητέρα, το βοηθάει να αντιληφθεί σύντομα, την ύπαρξη δύο προσώπων που θα το φροντίζουν και θα το έχουν υπό την προστασία τους. Συμμετέχοντας ενεργά στην καθημερινότητά του, μέσα από τη λεκτική επικοινωνία μαζί του, την αγκαλιά, το νανούρισμα, το παιχνίδι, τη φροντίδα της διατροφής και της σωματικής του υγιεινής, ο πατέρας κατευθύνει την ανάπτυξή του και σε άλλα πεδία με έναν διαφορετικό τρόπο από αυτόν της μητέρας. Η ενεργός συμμετοχή του επίσης, συμβάλλει στη δημιουργία μιας ασφαλούς τύπου προσκόλλησης με το παιδί, μετριάζοντας την αποκλειστική επίδραση της μητέρας πάνω σε αυτό, συμπληρώνοντας κομμάτια που πιθανά λείπουν ή ενισχύοντας άλλα που είναι αδύναμα, όπως για παράδειγμα ο δυναμισμός του που μπορεί να εξισορροπήσει τον πιθανό φόβο της. Δημιουργείται έτσι μια σχέση που περιλαμβάνει τον πατέρα, τη μητέρα και το παιδί και όχι μόνο τη μητέρα και το παιδί, αφού εκτός από το θηλασμό, ο πατέρας μπορεί να αντεπεξέλθει αποτελεσματικά ικανοποιώντας όλες τις ανάγκες του παιδιού.

Διανύοντας την περίοδο της νηπιακής ηλικίας, ο πατέρας ενθαρρύνει το παιδί του να εξερευνήσει το εξωτερικό περιβάλλον χωρίς να φοβάται, παίζει μαζί του με πιο δυναμικό τρόπο, βάζει όρια και στόχους και το βοηθάει να αναπτύξει σωστά το λόγο του, ενθαρρύνοντας το να θέτει ερωτήσεις και να συμμετέχει. Μέσα από την αλληλεπίδραση αυτή ο πατέρας συμβάλλει ώστε να νιώσει το νήπιο ότι είναι αγαπητό και σημαντικό, αποκτώντας έτσι αυτοεκτίμηση και εμπιστοσύνη στον εαυτό του. Επιπλέον ανταποκρινόμενο στη σχέση του με τον πατέρα, προσδοκεί τη συνάντηση μαζί του, καθώς αυτή του εξάπτει τη φαντασία κρατώντας το ενδιαφέρον του αμείωτο.

Αργότερα, κατά τη σχολική περίοδο, ο κόσμος του διευρύνεται καθώς μετακινείται σε ένα περιβάλλον πιο σύνθετο και απαιτητικό. Η καθημερινή του ζωή τώρα εμπλουτίζεται με φίλους, συνομήλικους και δασκάλους, με αποτέλεσμα τα ερεθίσματα που δέχεται αλλά και τα θέματα που προκύπτουν από τις σχέσεις αυτές, να είναι πολλά. Δεν είναι λίγες οι φορές που το παιδί βρίσκεται εκτεθειμένο και ανυπεράσπιστο μπροστά σε ακούσματα και σκληρές εικόνες του κόσμου που το περιβάλλει, που προβάλλονται από την τηλεόραση και το διαδίκτυο, ή επηρεάζεται ακούγοντας συζητήσεις ενηλίκων γύρω από την ανεργία, τη φτώχεια και τη βία που κυριαρχούν σήμερα. Με την παρουσία του, ο πατέρας ησυχάζει τις αγωνίες και τους προβληματισμούς που το κατακλύζουν, εξηγεί όπου χρειάζεται, για να μη μείνει με αναπάντητα ερωτήματα που δημιουργούν σύγχυση, βοηθώντας το παράλληλα να αναπτύξει τη δική του αντίληψη για το σωστό και το λάθος. Μετέχοντας ενεργά στις καθημερινές δραστηριότητες και στη σχολική ζωή του παιδιού του, το βοηθά ώστε να μάθει να θέτει στόχους και να κινητοποιείται να τους επιτυγχάνει, να αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεών του, να αναπτύσσει την αίσθηση του καθήκοντος, να προσπερνά τα εμπόδια, να λύνει προβλήματα και να βάζει όρια. Επιπρόσθετα, ο πατέρας μέσα από το ρόλο του ως άντρας, βοηθάει το αγόρι στη διαμόρφωση της αντρικής του ταυτότητας, ενώ στο κορίτσι δείχνει ένα υγιές αντρικό πρότυπο.

Στην περίοδο της εφηβείας, ο πατέρας παρακολουθώντας το παιδί του να διανύει μια ιδιαίτερα δύσκολη φάση, ζώντας ειδικά σήμερα σε έναν κόσμο που κλυδωνίζεται σε όλα τα επίπεδα, αναγκάζεται να ανακαλύψει δυνάμεις μέσα του που μέχρι τώρα δεν ήξερε ότι διαθέτει, έτσι ώστε να σταθεί υποστηρικτικά και να είναι συναισθηματικά παρών στη ζωή του παιδιού που βάλλεται. Στην εφηβεία, ο νέος προσπαθεί να αυτονομηθεί, να νιώσει ελεύθερος, να αποδείξει ότι δεν είναι πια παιδί. Αποζητάει το σεβασμό και την αποδοχή, αμφισβητεί τις αντιλήψεις, τις αρχές και τις ιδέες του πατέρα και των προηγούμενων γενεών, αντιδρά σε συμβουλές μεγαλυτέρων, ψάχνοντας να βρει τις δικές του απαντήσεις. Όταν όμως όλες αυτές οι ανατροπές αξιών, πεποιθήσεων, αρχών και ρόλων συμβούν κάτω από το άγρυπνο μάτι του πατέρα που παρέχει ασφάλεια, εμπνέει εμπιστοσύνη και σιγουριά, επιτρέπει, υπομένει, κατανοεί και δεν περιγελά, τότε ο έφηβος δεν κινδυνεύει να χαθεί.

Ο σύγχρονος πατέρας που έχει πληγεί και ο ίδιος από την οικονομική λαίλαπα της κρίσης, για να αντεπεξέλθει στο ρόλο του αλλά και στα καινούργια δεδομένα, ανατρέχει σε αξίες διαφορετικές από αυτές που ίσχυαν μέχρι σήμερα. Χρειάζεται να δείξει στο παιδί του καινούργιους δρόμους και εναλλακτικές, με προοπτική, σταθερότητα και ασφάλεια. Μέσα στα αδιέξοδα της κρίσης, θα του ενσταλάξει την πίστη στον εαυτό και στις ικανότητές του, θα του διδάξει να διαχειρίζεται το φόβο και άλλα αρνητικά συναισθήματα με τρόπο αποτελεσματικό, θα του μάθει να επιμένει καθώς και να αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεών του. Όντας παρών, ο πατέρας σε όλη αυτή τη διεργασία και διασφαλίζοντας τη σωματική και ψυχική ακεραιότητα του έφηβου παιδιού του, συνεισφέρει ώστε να δημιουργηθεί εκτός των άλλων μια δυνατή σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα σε αυτόν και το παιδί του ενθαρρύνοντάς το κατ΄ επέκταση να πιστέψει στον εαυτό του. Επιπλέον θα του διευρύνει τη σκέψη και το αξιακό σύστημα όπου πέρα από την απόκτηση χρημάτων και υλικών αγαθών, θα του μάθει να δρα και να σκέφτεται συλλογικά, να μπορεί να μοιράζεται, να είναι άνθρωπος πάνω από όλα. Συμπλέοντας με τα λόγια του Πλάτωνα: «Είναι αδύνατον να βελτιωθεί ο κόσμος αν πρώτα δεν βελτιωθεί ο άνθρωπος», πιστεύουμε στην αναγκαιότητα που υπάρχει να στραφούμε στον εαυτό μας, αν θέλουμε έναν καλύτερο κόσμο.

Τι συμβαίνει όμως όταν ο πατέρας είναι απών από τη ζωή του παιδιού του;

Οι συνέπειες από την απουσία του πατέρα είναι δραματικές. Πολυάριθμες έρευνες και μελέτες επισημαίνουν τον αρνητικό αντίκτυπο που έχει η απουσία αυτή στη συμπεριφορά και την προσωπικότητα του παιδιού. Έτσι, εκεί όπου ο πατέρας είναι «απών», είναι πολύ πιθανό να παρατηρήσουμε εκδήλωση συμπτωμάτων όπως: χαμηλές επιδόσεις στο σχολείο, επιθετική και βίαιη συμπεριφορά, εμπλοκή σε παράνομες δραστηριότητες με αυτοκαταστροφικές τάσεις (π.χ. κατάχρηση ουσιών, αλκοόλ), χαμηλή αυτοεκτίμηση, κατάθλιψη, δυσκολία στην ανάληψη ευθυνών (π.χ. να βρει και να διατηρήσει μια εργασία), πρωτοβουλιών και αποφάσεων, αδυναμία να βάζει όρια, σύγχυση στη διαμόρφωση σεξουαλικής ταυτότητας κ.ο.κ.

Ο σύγχρονος πατέρας δεν χρειάζεται να είναι τέλειος γιατί δεν υπάρχουν τέλειοι άνθρωποι. Μπορεί να μην έχει απαντήσεις για όλα γιατί τις περισσότερες τις παίρνει από το παιδί του, μέσα από την επικοινωνία που έχει αναπτύξει μαζί του, καθώς εκείνο του τις δίνει όταν εκφράζεται. Ο ρόλος του, εάν αφεθεί να τον βιώσει, θα τον ολοκληρώσει σαν άνθρωπο και θα δώσει νόημα στη ζωή του. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι ομολογίες πατεράδων, οι οποίοι όντας σε θεραπευτική διαδικασία, συνειδητοποιούν το ρόλο αυτό έκπληκτοι και γεμάτοι συγκίνηση. Παραθέτοντας την προσωπική εξομολόγηση ενός νέου πατέρα το διαπιστώνουμε: «Μέσα από την ανάγκη μου να βρω και να νιώσω τον εαυτό μου, συνάντησα το ρόλο του πατέρα, που μου επέτρεψε να χαϊδέψω και να νιώσω το παιδί μου. Και είναι ωραίο. Το κάνω από ανάγκη, όχι από υποχρέωση. Με ολοκληρώνει». Η πατρότητα μοιάζει να «θεραπεύει» καθώς είναι μια σχέση αμφίδρομη και ζωντανή. Ο σύγχρονος πατέρας, ξεπερνώντας τις κοινωνικές επιταγές και τα στερεότυπα που μέχρι σήμερα δεν του επέτρεπαν να αναδείξει την ευαίσθητη πλευρά του, μπορεί πλέον και την εκφράζει, με αποτέλεσμα να συναντά τον εαυτό του και να συνδέεται με την οικογένειά του και τους άλλους. Ο πατρικός ρόλος εμπεριέχει τέτοια εσωτερική δύναμη, που κύρια σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς, μπορεί να εμπνεύσει ασφάλεια, σταθερότητα αλλά και να υποδείξει καινούργιους τρόπους να σχετιστούμε και να αντιμετωπίσουμε τις δυσκολίες της ζωής.

———————————————————————————————————————–

Περιοδικό “Κοινωνική Επιθεώρηση” Τεύχος 3 – Νοέμβριος – Δεκέμβριος 2013