Ελισάβετ Μπαρμπαλιού
Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια – Οικογενειακή Θεραπεύτρια

Το διαδίκτυο αποτελεί πλέον το βασικότερο μέσο επικοινωνίας, ανταλλαγής πληροφοριών και παροχής υπηρεσιών στις σύγχρονες κοινωνίες, επηρεάζοντας τη ζωή, τη σκέψη και την καθημερινότητα όλων. Οι δυνατότητες που προσφέρει για ενημέρωση, εκπαίδευση, ψυχαγωγία, επαφή και αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους, σε συνδυασμό με την ευκολία της χρήσης του, το καθιστά ένα ιδιαίτερα διαδεδομένο και χρήσιμο εργαλείο για όλες σχεδόν τις ηλικιακές και κοινωνικές ομάδες. Όσο όμως ιδανικό και αν ακούγεται, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια τάση για προβληματική χρήση του, προκαλώντας την ανησυχία των ειδικών, οι οποίοι κάνουν λόγο για ανάπτυξη εξαρτητικών και παθολογικών συμπεριφορών σε σχέση με αυτό, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου.

O εθισμός στο διαδίκτυο είναι ένας σχετικά καινούργιος όρος που προτάθηκε από τον Goldberg το 1995 για πρώτη φορά και αφορά την καταναγκαστική, εμμονική του χρήση επηρεάζοντας αρνητικά την ομαλή λειτουργία της καθημερινής ζωής του χρήστη. Πολλοί δυσκολεύονται να κατανοήσουν ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο μπορεί να είναι εξίσου καταστροφικός όπως ο εθισμός στις ουσίες και στο αλκοόλ. Τα αποτελέσματα μεγάλης έρευνας που δημοσιεύτηκε στο Forbes, αναφέρουν ότι οι άνθρωποι που είναι εθισμένοι στο διαδίκτυο, παρουσιάζουν αλλαγές στην εγκεφαλική δραστηριότητα παρόμοιες με αυτές που συμβαίνουν στον εγκέφαλο ανθρώπων που κάνουν χρήση ηρωίνης, κοκαΐνης και άλλων ναρκωτικών ουσιών.

Όπως όλες οι εξαρτήσεις έτσι και ο εθισμός στο διαδίκτυο, δεν θα υφίστατο εάν δεν προσέφερε ως αντάλλαγμα για την εμμονική ενασχόληση μαζί του, ευχαρίστηση και ικανοποίηση, δημιουργώντας συναισθήματα ευφορίας στο χρήστη. Συνεπώς δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι στρέφονται προς αυτό, αναζητώντας λύσεις καθώς και έναν εύκολο τρόπο προκειμένου να ξεχάσουν έστω και προσωρινά δυσκολίες και δυσάρεστα συναισθήματα όπως το άγχος, η μοναξιά, η κατάθλιψη. Το διαδίκτυο μπορεί να τους παρασύρει σε έναν εικονικό κόσμο, καταπραΰνοντας και ανακουφίζοντάς τους, ακριβώς όπως ένα παυσίπονο το σωματικό πόνο. «Αποσυνδέοντας» τον εαυτό από την πραγματικότητα βρίσκουν έναν τρόπο να πάρουν απόσταση από τις πηγές των προβλημάτων τους, παγώνοντας τα δύσκολα συναισθήματα, επιδιώκοντας παράλληλα την άντληση ευχαρίστησης μέσα από μια πληθώρα προϊόντων και υπηρεσιών, όπως ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Tweeter, My space, Instagram, κ.α.), on- line παιχνίδια, chat rooms, διαδικτυακό σεξ (cyber sex), διαδικτυακό τζόγο, κ.ο.κ. Επιπλέον εξαιτίας της ανωνυμίας που αυτό παρέχει μπορεί κανείς να εξερευνήσει κρυφές πλευρές του εαυτού του, να δοκιμάσει διαφορετικές ταυτότητες, να ενσαρκώσει ρόλους, να προβάλει έναν εξιδανικευμένο και ιδεατό εαυτό. Ο κυβερνοχώρος μοιάζει να είναι τόσο χαώδης και άπειρος, που ελλοχεύει ο κίνδυνος αν κάποιος δεν είναι συγκροτημένος και συναισθηματικά ισορροπημένος να χαθεί μέσα του.

Μια ευάλωτη κοινωνική ομάδα ως προς την τάση για εθισμό σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποίησε το 2010 η Μονάδα Εφηβικής Υγείας Αγλαΐας Κυριακού του Πανεπιστημίου Αθηνών, αποτελούν οι έφηβοι οι οποίοι είναι εκ των πραγμάτων πιο εξοικειωμένοι με τις νέες τεχνολογίες ενώ διαθέτουν αρκετό ελεύθερο χρόνο. Πιο συγκεκριμένα σε δείγμα περίπου 1000 εφήβων 15-16 ετών από όλη τη χώρα, αποτυπώθηκε μια ιδιαίτερα αυξητική τάση στην υπερβολική χρήση του διαδικτύου, με τους έφηβους που ζουν στην επαρχία να παρουσιάζουν μεγαλύτερο ποσοστό από ότι εκείνους που ζουν στην Αθήνα ενώ έκπληξη προκαλεί το υψηλό ποσοστό των μαθητών του Δημοτικού το οποίο διατηρεί προφίλ σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το οποίο ανέρχεται στο 80%.

Οι έφηβοι, λόγω της ιδιαιτερότητας της ηλικιακής φάσης στην οποία βρίσκονται έχουν έντονη την ανάγκη για αποδοχή από τους συνομήλικους και την αίσθηση να ανήκουν σε μια ομάδα, ανάγκες τις οποίες καλύπτουν σε μεγάλο βαθμό από το διαδίκτυο. Η καθημερινή υπερβολική ενασχόληση του έφηβου με τους ψηφιακούς φίλους εγκαθιδρύει μια ψευδή σχέση συναισθηματικής εγγύτητας μαζί τους ενώ δυσκολίες που πιθανά αντιμετωπίζει στη δημιουργία αληθινών σχέσεων λόγω προσωπικής του ανασφάλειας ή του φόβου του για έκθεση, καλύπτονται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δυναμώνοντας όμως την αίσθηση χαμηλής αυτοεκτίμησης και απομονώνοντας τον σταδιακά ακόμη περισσότερο από τους συνομηλίκους του. Η πλαστή και εικονική κοινωνικότητα που παρουσιάζει ο έφηβος στο διαδικτυακό του προφίλ, με τους εκατοντάδες γνωστούς και άγνωστους φίλους, γκρεμίζεται σε κλάσματα δευτερολέπτου, όταν αποσυνδεθεί από τον υπολογιστή του, δημιουργώντας του ένα απέραντο εσωτερικό κενό. Μοιάζει ο τρόπος που αντιλαμβάνεται τον εαυτό και τους άλλους να επηρεάζεται άμεσα από τη διαδικτυακή πραγματικότητα η οποία έχει τους δικούς της κανόνες, και τις περισσότερες φορές απέχει από την καθημερινότητα και τη ζωή στις πραγματικές της διαστάσεις όπως οι περισσότεροι τη βιώνουμε, με συνέπειες μεγάλες.

Ποια είναι τα συμπτώματα του εθισμού;

Τα σημάδια του εθισμού σε αρχικό στάδιο μπορεί να μην είναι ευδιάκριτα λόγω της ευρείας και νόμιμης χρήσης του. Παρόλαυτά παρατηρώντας κανείς προσεκτικά αλλαγές στη συμπεριφορά καθώς και στο χρόνο που αφιερώνει κάποιος μπροστά στον υπολογιστή, θα μπορούσε να διακρίνει τα όρια ανάμεσα στη φυσιολογική και την υπερβολική χρήση του. Πιο αναλυτικά μερικά συμπτώματα που δείχνουν ότι κάποιος είναι εθισμένος στο διαδίκτυο είναι τα ακόλουθα:

• έμμονη, καθημερινή και πολύωρη ενασχόληση
• μείωση των επιδόσεων (π.χ. στο σχολείο, στην εργασία) και πτώση της λειτουργικότητας
• παραμέληση των οικογενειακών, κοινωνικών ή εργασιακών υποχρεώσεων
• αποτυχημένες προσπάθειες για ελάττωση του χρόνου ενασχόλησης μαζί του
• εμφάνιση ευερεθιστότητας, ανησυχίας ή συμπτώματα κατάθλιψης κάθε φορά που προσπαθεί να μειώσει ή να σταματήσει τη χρήση του
• παραμέληση του ύπνου για να μένει σε απευθείας σύνδεση ή απορροφημένος σε τέτοιο βαθμό ώστε να σκέφτεται τις προηγούμενες online δραστηριότητες και να ανυπομονεί για την επόμενη
• αλλαγές στο σώμα και την εμφάνιση (απώλεια ή αύξηση βάρους), προβλήματα υγείας (πόνοι στην πλάτη και στον καρπό, πονοκέφαλοι, αϋπνίες, κ.ο.κ.)

Η Συστημική Οικογενειακή θεραπεία στην αντιμετώπιση του εθισμού

Ο εθισμός στο διαδίκτυο, σύμφωνα με τη Συστημική Οικογενειακή προσέγγιση γίνεται αντιληπτός ως ένα σύμπτωμα το οποίο δηλώνει τη δυσλειτουργία του συστήματος στο οποίο ανήκει ο χρήστης. Συνδέεται θα μπορούσαμε να πούμε με τις σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα στην οικογένεια ή σε άλλα συστήματα (π.χ. σχολείο, πανεπιστήμιο, εργασία), στα οποία αποτελεί μέρος και με τα οποία αλληλεπιδρά και αλληλοεπηρεάζεται. Έτσι το πρόβλημα μοιάζει να είναι η κορυφή του παγόβουνου και απαιτείται περισσότερη εμβάθυνση για κατανόηση της κατάστασης αλλά και αλλαγής της. Η απομόνωση που βιώνει ένας έφηβος κλεισμένος στο δωμάτιό του, ίσως αποτελεί ένα σιωπηλό μήνυμα των αδιεξόδων και της μοναξιάς του προς τους υπόλοιπους «ένοικους» του σπιτιού, κυρίως τους γονείς, το οποίο θα χρειαστεί να αποκρυπτογραφήσουν εάν θέλουν να βγάλουν το παιδί τους έξω από το δωμάτιο. Θα χρειαστεί με άλλα λόγια να αναλάβουν δράση και εκείνοι, συμμετέχοντας ενεργά σε αυτό που συμβαίνει μέσα στην οικογένειά τους με έναν όμως διαφορετικό τρόπο.

Η δουλειά μας λοιπόν ως συστημικοί θεραπευτές δεν περιορίζεται στο σύμπτωμα που φέρνει κάποιος αλλά επεκτείνεται και σε άλλα κομμάτια τα οποία πιθανά είναι στην αφάνεια και μοιάζει να επιδρούν σημαντικά στη διατήρηση του προβλήματος. Δουλεύοντας με έφηβους τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, έχω παρατηρήσει ότι πίσω από το πρόβλημα/σύμπτωμα το οποίο εκδηλώνει ένας νέος (όπως π.χ. παραβατική συμπεριφορά, χρήση ουσιών, σοβαρά θέματα υγείας, δυσκολίες στη διαχείριση άγχους, κατάθλιψη, κ.ο.κ.), υπάρχει μια έκκληση για βοήθεια, καθώς είναι εγκλωβισμένος σε δυσλειτουργικές οικογενειακές σχέσεις που χαρακτηρίζονται από έλλειψη επικοινωνίας και συναισθηματικής εγγύτητας.

Βλέποντας τον εθισμό ως ένα καμπανάκι που χτυπάει για να δηλώσει ότι οι σχέσεις του οικογενειακού συστήματος βρίσκονται σε κρίση και χρειάζονται φροντίδα, θα αναφερθώ στην περίπτωση ενός πατέρα ο οποίος με επισκέφτηκε γεμάτος αγωνία για την «απόσυρση» του γιου του από τις σπουδές και τους φίλους του λόγω της εμμονικής του ενασχόλησης με το διαδίκτυο. Μέσα από τις συνεδρίες που ακολούθησαν μαζί του, ξετυλίχτηκαν σταδιακά οι σχέσεις των μελών της οικογένειας φωτίζοντας παράλληλα κάποιες αθέατες αλλά υπαρκτές πλευρές του οικογενειακού συστήματος ενώ αναδύθηκαν κάποια σοβαρά προβλήματα στη σχέση του ζευγαριού τα οποία διατάρασσαν το συναισθηματικό κλίμα της οικογένειας. Οι απόμακρες σχέσεις των γονιών επηρέαζαν αρνητικά το γιο, ο οποίος πήρε το ρόλο να σώσει το γάμο των γονιών του, θυσιάζοντας ο ίδιος την προσωπική του πρόοδο και εξέλιξη.

Επιπλέον, ο πατέρας δυσκολευόμενος να πλησιάσει το γιο του, μη γνωρίζοντας «το πώς» να συνδεθεί μαζί του, χρησιμοποιούσε τρόπους που περισσότερο έμοιαζαν να τον απομακρύνουν παρά να τον φέρνουν κοντά του. Διερευνώντας τη σχέση αυτή μέσα στη θεραπευτική διαδικασία, σταδιακά ξεκίνησαν να ανασύρονται μνήμες από το παρελθόν και τη σχέση του με το δικό του πατέρα, όταν εκείνος ήταν νέος. Οι συνδέσεις και οι συνειδητοποιήσεις που έκανε για τον εαυτό του τον βοήθησαν να κατανοήσει ότι η απόμακρη σχέση που είχε με τον δικό του πατέρα αναπαράγονταν στην τωρινή σχέση με το γιο του. Αποσυνδεδεμένος συναισθηματικά ο πατέρας από τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς του, τη γυναίκα του και το παιδί του, καθρέφτισε τον εαυτό του στην απομόνωση του γιου του. Αναγνωρίζοντας στη διάρκεια της διαδικασίας επίσης τη μεγάλη του ανάγκη για ζεστασιά και επικοινωνία, την οποία μοιάζει να στερήθηκε από την πατρική του οικογένεια, βρήκε τη δύναμη να χτυπήσει την κλειστή πόρτα του δωματίου του παιδιού του, προσκαλώντας το για πρώτη φορά στη ζωή του. Η αλλαγή του πατέρα κινητοποίησε ολόκληρο το οικογενειακό σύστημα με αποτέλεσμα ο γιος να βγει τελικά από το δωμάτιο, ξαναπιάνοντας τη ζωή του από εκεί που την είχε αφήσει αφού πλέον δε χρειαζόταν να μένει στο σπίτι για να διατηρεί την ισορροπία του συστήματος.

Επίλογος

Το διαδίκτυο αποτελεί κομμάτι του κόσμου στον οποίο μέσα ζούμε διευκολύνοντας την καθημερινότητά μας σε πολλά επίπεδα. Είναι σημαντικό να λάβουμε υπόψη ότι ο τρόπος που θα σχετιστεί κάποιος μαζί του θα καθορίσει και το βαθμό επικινδυνότητας για τη ζωή και την προσωπική του εξέλιξη, ανεξάρτητα από την ηλικία. Αν επιπλέον συνδέσουμε το βαθμό και τη συχνότητα της χρήσης του διαδικτύου με την κάλυψη βασικών ανθρώπινων αναγκών, όπως η ανάγκη για συναισθηματική κοντινότητα και επικοινωνία, τότε μπορούμε να αντιληφθούμε ότι η κατάχρηση και ο εθισμός σε αυτό σηματοδοτούν ελλείψεις και κενά που αναζητούν αγωνιωδώς να καλυφθούν. Κάτω από αυτό το πρίσμα, θα μπορούσε ο καθένας να δώσει τις δικές του απαντήσεις και να προβληματιστεί για την εξάπλωση του φαινομένου, το οποίο όμως μας δίνει μια ευκαιρία να επαναπροσδιορίσουμε τις σχέσεις μας με τους άλλους αλλά και με τον ίδιο μας τον εαυτό.

———————————————————————————————————————–                        Περιοδικό “Κοινωνική Επιθεώρηση” Τεύχος 6 – Μαϊος-Ιούνιος 2014